Dzisiejsza data:

Zespół dworski w Pilaszkowicach

            Założenie dworskie w Pilaszkowicach, z którego zachowały się pozostałości, od 2. ćwierci XVI wieku (według L. Świetlickiego od połowy XVI wieku) należało do Tęczyńskich, następnie (najpierw od 1564 w dzierżawie) do Sobieskich. W XVIII wieku było w rękach Szembeków, w XIX wieku – Darowskich. W 1884 otrzymał je w spadku Władysław Ślewiński, późniejszy słynny malarz. W 1886 zadłużony majątek po licytacji przeszedł w ręce Epszteinów, którzy posiadali go do 1939. Podczas II wojny światowej nadzorowali go Niemcy. W 1944 dobra zostały rozparcelowane między służbę dworską i mieszkańców Pilaszkowic. Park ze stawami, dwór oraz zachowane budynki gospodarcze przejęła Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna, która zarządzała nimi do 1998.

Rozległy zespół położony jest na wyniosłym płaskowyżu, na zachodniej krawędzi doliny rzeki Giełczwi. Składa się z nowszego dworu zwróconego frontem na północ, otaczającego go obszernego parku oraz prostokątnego dziedzińca gospodarczego na zachód od dworu. W północnej części dziedzińca znajduje się spichlerz, a u stóp płaskowyżu, przy drodze dojazdowej ze wsi – gorzelnia.

Pierwotny dwór, barokowy został wzniesiony w 2. połowie XVII wieku przez późniejszego króla Jana Sobieskiego (według L. Świetlickiego – przez jego pradziadka Marka), według projektu Tylmana z Gameren, zapewne na miejscu dawnego dworu Tęczyńskich, wybudowanego w 2. połowie XVI wieku. Usytuowany był on osiowo, pośrodku założenia parkowego. Miał murowany parter z białego kamienia (znajdowała się tu kaplica), piętro drewniane.

Dwór spłonął podczas pożaru w trakcie insurekcji kościuszkowskiej (1794), a wraz z nim kaplica, z której według legendy zdołano uratować tylko obraz Matki Boskiej Zwycięskiej, towarzyszący w wyprawach wojennych Janowi III Sobieskiemu. Według tradycji został on przeniesiony do kościoła w Częstoborowicach, gdzie pozostaje do dziś w ołtarzu głównym. W Pilaszkowicach zachował się prostokątny zarys fundamentów dworu Sobieskich – na zachód od obecnego dworu, wystawionego około 1880 przez Darowskich (według L. Świetlickiego mógł go wybudować w 2. połowie XIX wieku Rudolf Braunschweig). Ten murowany, parterowy, bezstylowy budynek jest obecnie mocno zdewastowany.

Park został założony w XVII wieku, według tradycji przez Jana III Sobieskiego. Powiększono go na przełomie XVIII i XIX wieku. Za pierwotnym dworem widoczne są pozostałości prostokątnego, symetrycznego układu barokowego z XVII wieku. Podwójny szpaler lipowy tworzy trzy boki prostokąta, z czwartej strony zamkniętego przez dwór. Od frontu pierwotny układ jest nieczytelny. Zachowała się tu część starych lip, które miał posadzić sam Jan Sobieski i które według tradycji tworzyły kiedyś monogram M (Maria d'Arquin Sobieska). Na południowy wschód od dworu rozciąga się nowsza część parku, o układzie krajobrazowym.

Budynki gospodarcze, podobnie jak dwór, są obecnie w stanie postępującej ruiny. Według opisu sprzed kilkudziesięciu lat spichlerz pochodzący z 1. połowy XIX wieku jest klasycystyczny, frontem zwrócony na północ, murowany z kamienia i otynkowany, parterowy. Ma rzut wydłużonego prostokąta, z nieznacznie wysuniętym, piętrowym ryzalitem od frontu oraz nowszą, piętrową przebudówką od zachodu. Narożniki są opilastrowane. Na osi ryzalitu jest płytka, wydłużona, arkadowa wnęka. Mieści się w niej prostokątny otwór wejściowy, zwieńczony trójkątnym frontonem z półkolistym oknem. Po obu stronach ryzalitu są wgłębne portyki na parach kolumn toskańskich, nakryte belkowanymi stropami. Otwarte są one do ryzalitu arkadowymi przejściami, zamkniętymi łukiem odcinkowym. Otwory okienne są prostokątne, w elewacji frontowej małe, poprzeczne okna przeprute w płytkich, prostokątnych wnękach. Dach nowszy, dwuspadowy.

Gorzelnia została zbudowana przed połową XIX wieku. Frontem zwrócona jest na południowy wschód, murowana z kamienia i cegły, otynkowana, parterowa, z piętrową częścią środkową. Ma sklepione kolebkowo piwnice. W rzucie jest prostokątna, siedmioosiowa, z nowszą werandą od frontu, wydatnym ryzalitem od tyłu, przy narożniku zachodnim i późniejszą przybudówką na osi oraz drugą, od północnego wschodu. Przy narożniku południowym jest komin – na kwadratowym cokole, ośmioboczny, z górną częścią cylindryczną, nadbudowaną w XIX/XX wiek. Na zewnątrz elewacje i naroża są częściowo opilastrowane, cokół komina ożywiony płytkimi, arkadowymi wnękami. Piętrowa część środkowa od frontu zwieńczona jest trójkątnym szczytem. Dach czterospadowy z lukarnami, nad pięterkiem dwuspadowy, kryte gontem.

źródła:

  1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 8 – powiat krasnostawski, Warszawa 1960

  2. L. Świetlicki, Dwory nad Giełczwią, Lublin 1999

Grafika losowa