Zespół Szkół im. Zamoyskich w Szczebrzeszynie

           W 1811 Stanisław Kostka Zamoyski przeniósł z Zamościa do Szczebrzeszyna Szkołę Wojewódzką im. Zamoyskich, kontynuatorkę Akademii Zamojskiej. W latach 1819 - 1822 z fundacji Ordynata wybudowano na jej potrzeby nowy, klasycystyczny zespół budynków. Po Akademii Zamojskiej jest to jeden z najstarszych obiektów szkolnych na Zamojszczyźnie. Było to też największe przedsięwzięcie budowlane w XIX-wiecznym Szczebrzeszynie.

Zespół ulokowano przy kwadratowym placu z wydzielonym „okręgiem" rekreacyjnym (obecnie przecina go ulica Zamojska). Na osi głównej znajduje się budynek szkolny, a po obu jego stronach symetrycznie umieszczone budynki pierwotnie mieszkalne (przeznaczone dla rektora, profesorów i uczniów), po dwa z każdej strony. W głównym gmachu na parterze mieściły się klasy i duża sala egzaminacyjna, na drugim piętrze gabinety fizyczny i chemiczny oraz biblioteka i sala rysunku. W 1828 na terenie pomiędzy nim a korytem rzeki Wieprz założono ogród botaniczny.

Zespół ten charakteryzuje się oryginalną formą przestrzenną. Autor projektu jest nieznany, mógł to być któryś z architektów związanych z Zamoyskimi.

Po zamknięciu w 1852 szkoły władze rosyjskie w budynku głównym urządziły koszary a w internatach kancelarie i mieszkania dla oficerów. Związane z tym były przekształcenia wnętrz – zlikwidowano schody w środku budynku, a zamiast tego wybudowano dwie klatki schodowe na skrzydłach. Wyburzono ścianki działowe, tworząc szereg sal (właściwe koszarom rosyjskim hale). Wysoka aula została przedzielona w poziomie na dwie kondygnacje.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości budynek z powrotem został oddany na potrzeby oświaty. W 1921 rozpoczęło w nim działalność Seminarium Nauczycielskie Męskie. Przywrócono pierwotne założenia architektoniczne we wnętrzu budynku i zaadaptowano go na potrzeby szkoły. Od 1936 mieściło się tu Państwowe Gimnazjum im. Jana Zamoyskiego w Zamościu – filia w Szczebrzeszynie. Wznowiło ono działalność w 1944. W 1947 zostało przekształcone w Państwowe Liceum Pedagogiczne (to istniało do 1969). Od 1965 działało także liceum ogólnokształcące, które wraz ze Studium Wychowania Przedszkolnego weszło w skład powołanego w 1975 Zespołu Szkół Ogólnokształcących, który istniał do 1985. Następnie do 1994 działało tu Studium Nauczycielskie, potem ponownie liceum ogólnokształcące (zlikwidowane w 2013).

Budynek mieszkalny, który stoi po zachodniej stronie ulicy Zamojskiej, od połowy XIX wieku do 1947 był siedzibą magistratu, później szkoły zawodowej.

Główny budynek szkolny jest trzykondygnacyjny, z nowszą częścią od południowego wschodu, murowany z cegły i otynkowany. Część pomieszczeń na parterze ma sklepienia kolebkowo - krzyżowe z lunetami, korytarz – sklepienie kolebkowe. Elewacje są bezporządkowe, w dolnej partii boniowane, zwieńczone gzymsem z uproszczonymi konsolami. Wejście na osi budynku od frontu ujęte jest w portal zwieńczony gzymsem na profilowanych konsolach. Analogicznie opracowane wejście znajdowało się też z drugiej strony budynku. Zostało przekształcone na okno, gzyms na konsolach pozostał. Okna na pierwszym piętrze ujęte są w bogate, rustykowane obramienia.

Budynki znajdujące się po bokach są dwukondygnacyjne, dwutraktowe, z dwubiegowymi klatkami schodowymi. Elewacje mają bezporządkowe, na narożach boniowane. Wejścia w budynkach południowych ujęte są w pary pilastrów toskańskich, w pozostałych – w pilastry pojedyncze.

źródła:

1. A. Przysada, Szczebrzeszyn i okolice. Przewodnik, Szczebrzeszyn 1997

2. Ziemia. Prace i materiały krajoznawcze (R. 1972), Warszawa 1974