Kościół pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego w Tarnogrodzie
Tarnogród został założony w 1567, parafię rzymskokatolicką natomiast erygowano w 1598 (wcześniej istniał tu już kościół św. Ducha)
Pierwszy kościół parafialny, drewniany spłonął w 1629, kolejny (wzniesiony w latach 30. XVII wieku z fundacji proboszcza, ks. Andrzeja Kłopockiego, poświęcony w 1636), został rozebrany przed 1764.
Budowę obecnego rozpoczęto po 1750, dzięki staraniom ks. Józefa Łysakowskiego i z fundacji Tomasza Antoniego Zamoyskiego, wojewody lubelskiego (od 1589 Tarnogród należał do ordynacji zamojskiej). Jej pierwsza faza trwała do 1764. Prace przy kościele zostały podjęte ponownie po 1771, dzięki staraniom kolejnego proboszcza, ks. Baltazara Dulewskiego i pomocy finansowej Jana Jakuba Zamoyskiego, brata Tomasza (ten zmarł w 1752). Budowę ukończono około 1778 – 1779.
W 1843 otwarto ścianę kaplicy i utworzono przejście z niej do nawy bocznej (w 1910 zostało ono zaopatrzone w ażurowe drzwi kowalskiej roboty). W latach 1874 – 1897 kościół przeszedł gruntowny remont, między innymi polichromię na sklepieniu nawy i w prezbiterium przemalował Szymon Zań z Hrubieszowa.
Kościół jest późnobarokowy z rokokową dekoracją, orientowany, trzynawowy typu bazylikowego. Całość murowana z cegły i otynkowana, natomiast detale architektoniczne wykonane z piaskowca. Korpus jest prostokątny, czteroprzęsłowy, z kruchtą w przęśle zachodnim, pod chórem muzycznym. Nawy boczne tworzą rzędy kaplic połączone arkadowymi, półkolistymi przejściami. Również do nawy głównej otwarte są one filarowymi, półkolistymi arkadami o profilowanych archiwoltach. W przedłużeniu naw bocznych od zachodu znajdują się dwa pomieszczenia, w południowym z nich klatka schodowa na chór. Prezbiterium jest nieco węższe od nawy głównej, jednoprzęsłowe, zamknięte półkoliście, z zakrystią od północy i kaplicą Matki Boskiej od południa. Do nawy bocznej od południa przylega nowsza, niewielka kruchta.
Fasada jest trójdzielna, jej część środkowa wysunięta ryzalitowo, wyższa, posadowiona na wysokim cokole, wybrzuszonym na osi. Ujmują ją pary pilastrów toskańskich o rokokowych głowicach, wieńczy szczyt oddzielony gzymsem, również opilastrowany, z trójkątnym, ogzymsowanym naczółkiem, spływami i kamiennymi, rzeźbionymi, rokokowymi latarniami na postumen tach. W wybrzuszonej części cokołu znajduje się arkadowe wejście, nad nim półkolisty balkon z ozdobną kratą (XVIII wiek). Boczne części fasady są niskie, również opilastrowane, z zaokrąglonymi narożami. Wieńczą je pełne attyki z parami latarń analogicznych do tych w szczycie fasady.
Elewacje boczne rozczłonkowane są pilastrami takimi jak fasada i ożywione płycinami. Wieńczy je profilowany, ząbkowany gzyms. Otwory okienne zamknięte odcinkowo, ujęte w profilowane, uszate obramienia. Dachy są dwuspadowe, nad prezbiterium nieco niższy, zakończony półstożkiem nad absydą, nad nawami bocznymi pul pitowe, wszystkie kryte blachą. Nad nawą wznosi się wieżyczka na sygnaturkę z latarnią i cebulastym hełmem.
Wewnątrz ściany nawy i prezbiterium rozczłonkowane są pilastrami o kompozytowych, rokokowych kapitelach. Podtrzymują one wydatnie przełamujące się belkowanie z ząbkowanym gzymsem. Nawa i prezbiterium nakryte są sklepieniem kolebkowo-krzyżowym na gurtach, nawy boczne kopułkami na rzucie elipsy, zakrystia i kaplica sklepieniem kolebkowym z lunetami. Murowany chór muzyczny wspiera się na trzech arkadach filarowych. W południowej ścia nie prezbiterium znajduje się arkadowe przejście do kaplicy, natomiast w ścianie północnej analogiczna arkadowa wnęka, a w niej portal do zakrystii – kamienny, uszaty, z bogatą rzeźbioną dekoracją stiukową wokół nadproża. Płaszczyzny ponad obiema arka dami wypełniają duże, półkoliście zamknięte wnęki w rokokowych, stiukowych obramieniach, z całkowicie przemalowanymi sce nami z życia Matki Boskiej. W nawach bocznych są dwa kamien ne, uszate portale.
Jak pisze A. Kurzątkowska, mimo tego, iż autorstwo projektu nie zostało dotychczas potwierdzone źródłowo a budowa została zakończona już po śmierci Bernarda Meretyna (zm. 1759), to właśnie jemu przypisuje się kościół w Tarnogrodzie. Zarówno ogólna koncepcja jak i opracowanie elewacji, wnętrze oraz potraktowanie detalu (np. kamiennych latarni, kapiteli) wykazuje wyraźne podobieństwo z dziełami architekta w Nawarii i Hodowicy (dziś na terenie Ukrainy).
Prezbiterium i nawę pokrywa polichromia ze scenami z życia Chrystusa (Przemienienie Pańskie, Ukrzyżowanie, Zmartwychwstanie, Wniebowstą pienie), o charakterze rokokowym, bardzo silnie przemalo wana, pochodząca zapewne z 1897. W kaplicy Matki Boskiej jest polichromia rokokowa, przemalowana, ze scenami z życia Matki Boskiej (Zwiastowanie, Wniebowzięcie, Koronacja).
Ołtarz główny jest barokowy (około połowy XVII wieku), został przeniesiony w 1783 z kolegiaty zamojskiej. W polu środkowym znajduje się obraz Przemienienia Pańskiego (zapewne z 1. połowy XVII wieku), kopia Rafaela, z domalowanym później herbem Jasieńczyk i literami ks. Andrzeja Kłopockiego (zm. 1669). Na zasuwie obraz Zwiastowania, po bokach, nad bramkami obrazy na desce: Św. Jan Chrzciciel i Św. Jan Ewangelista, oba pędzla Tintoretta, z początku XVII wieku. W zwieńczeniu Bóg Ojciec, kopia oryginału także autorstwa Tintoretta. Poza tym ołtarz zdobią rzeźby Matki Boskiej z Dzieciątkiem, św. Michała Archanioła i czterech aniołów (według W. Depczyńskiego te ostatnie mają cechy warsztatu Macieja Polejowskiego) oraz dekoracja chrząstkowa. Tabernakulum jest rokokowe (XVIII wiek).
W kościele znajduje się pięć ołtarzy bocznych. Dwa są barokowe (2. połowa XVII wieku). W jednym umieszczony jest obraz Matki Boskiej Królowej Apostołów, z postacią ks. Kłopockiego, jego literami, herbem Jasieńczyk i datą 1674; w zwieńczeniu obraz św. Kazimierza królewicza. W drugim ołtarzu są rzeźby św. Jana Kantego i św. Jana Nepomucena oraz XVIII-wieczny obraz tego drugiego. Trzeci ołtarz boczny jest rokokowy (około połowy XVIII wieku), z rzeźbionym krucyfiksem, rzeźbami aniołów oraz obrazem Pietà (XVIII wiek) w zwieńczeniu. Kolejne dwa ołtarze mają charakter rokokowy (według W. Depczyńskiego pochodzą z początku XX wieku). W jednym umieszczony jest obraz św. Antoniego z 2. połowy XVIII wieku, w drugim obraz św. Franciszka i w zwieńczeniu św. Tekli.
W kaplicy znajduje się ołtarz rokokowy z kopią obrazu Matki Boskiej Dzikowskiej (zapewne XVII/XVIII wiek), w sukienkach z początku XVIII wieku. Po bokach są postacie Aarona i proroka (według W. Depczyńskiego to św. Józef) trzymających kwitnące laski, obie rzeźby pochodzą być może z warsztatu Franciszka Olędzkiego (także za W. Depczyńskim). W zwieńczeniu jest obraz Matki Boskiej Szkaplerznej, flankują go rzeźby aniołów.
Na wyposażeniu są barokowe ławki, rokokowy konfesjonał i dwa rokokowe feretrony (2. połowa XVIII wieku) – o bogatych ramach, z obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem, Dzieciątka Jezus, św. Anny nauczającej Marię oraz św. Jana Kantego. Do tego feretron o charakterze ludowym, z płaskorzeźbami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Trójcy Św.; feretron XIX-wieczny, z obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Ukrzyżowania, o charakterze malarstwa cerkiewnego oraz ludowa z chorągiew procesyjna (1850), z obrazami. św. św. Mikołaja i Rocha. Ambona, chrzcielnica i organy pochodzą z początku XX wieku.
W kościele znajdują się trzy barokowe obrazy (XVIII wiek): Pokłon Trzech Króli, Pokłon Pasterzy, Św. Paweł. W kaplicy wisi pounicki obraz św. Hieronima (?) adorującego Koronację Matki Boskiej, w bogatych ramach; w zakrystii portret fundatora kościoła, Jana Jakuba Zamoyskiego, z 2 połowy XVIII wieku. Notabene identyczny wizerunek znajduje się w kościele w Górecku Kościelnym, także przez niego ufundowanym.
Oprócz tego na wyposażeniu jest XVIII-wieczna rzeźba św. Floriana, ludowa Chrystusa Zmartwychwstałego i cztery krucyfiksy: XVII-wieczny, o tradycjach gotyckich, barokowy (XVIII wiek) i dwa rokokowe (XVIII wiek). Wśród zabytkowych sprzętów liturgicznych znajduje się między innymi rokokowa monstrancja (2. połowa XVIII wieku), pochodząca z cerkwi pounickiej; kielich barokowy, gładki (XVIII wiek), drugi w stylu regencji (1. połowa XVIII wieku) i trzy rokokowe (2. połowa XVIII wieku); XVIII-wieczna patena z rytym wizerunkiem Chrystusa; barokowa puszka (1670) ufundowana przez Marę Canavesi, właścicielkę wójtostwa tarnogrodzkiego; rokokowy pacyfikał (XVIII wiek) oraz trzy relikwiarze (dwa barokowe i rokokowy). Do tego między innymi ornaty z końca XVII – XVIII wieku oraz kilkadziesiąt książek z XVI – XIX wieku, niektóre w tłoczonych oprawach skórzanych.
Dzwonnica, murowana z cegły i otynkowana, pochodzi zapewne z tego samego czasu co kościół. Ma rzut kwadratu o ściętych narożach, jest dwukondygnacyjna. Naroża obu kondygnacji ujęte są pilastrami. Pomiędzy kondygnacjami biegnie podwójny gzyms z daszkiem okapowym. W dolnej kondygnacji znajduje się przejście sklepione kolebkowo, ze schodami i niewielkim pomieszczeniem po bokach. Nad otworami wejściowymi trójkątne, ogzymsowane naczółki. Arkadowe otwory w drugiej kondygnacji ujęte są w obramienia z wyłamanym gzymsem nadokiennym i rokokową balustradką. Dach jest dwuspadowy, pobity blachą, ujęty w trójkątne szczyty z półkoliście wyłamanym gzymsem.
Opracowała Marta Goździk
Źródła:
W. Depczyński, Parafia Tarnogród [w:] „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce”, T. 37 (1972)
A. Kurzątkowska, Zespół pałacowy w Łabuniach na tle działalności artystycznej Jakuba Zamojskiego, „Biuletyn Historii Sztuki” 1959, nr ¾
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 3 – powiat biłgorajski, Warszawa 1960
