Kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca w Żółkiewce

           Pierwotny kościół z XV wieku, zapewne drewniany, w XVI wieku zamieniono na zbór ewangelicki. Parafia rzymskokatolicka została ponownie uposażona w 1609 roku. Następny kościół, również drewniany, wzniesiono w 1714 roku.

           Obecny, na nowym miejscu został wybudowany około roku 1770 z fundacji Tomasza Stamierowskiego, starosty krasnostawskiego, właściciela wsi. Konsekrowano go w 1781 roku. 

           Kościół jest murowany z kamienia i cegły, otynkowany, późnobarokowy, prezbiterium zwrócony na północ. Nawa trójprzęsłowa, prezbiterium węższe i niższe, prostokątne, jednoprzęsłowe, przy nim od wschodu i zachodu dwie symetryczne, prostokątne zakrystie. 

           Na zewnątrz elewacje rozczłonkowane są pilastrami, pomiędzy nimi płytkie, arkadowe wnęki. Korpus obiega dookoła belkowanie z architrawem wyłamującym się ponad wnękami. Fasada ujęta jest parzystymi pilastrami, pomiędzy którymi znajdują się niewielkie nisze.

Otwór wejściowy na osi zamknięty jest półkoliście, ponad nim płytka, arkadowa wnęka, w której umieszczono rokokowy krucyfiks (około połowy XVIII wieku).

Szczyt fasady ujęty jest wolutowymi spływami i rozczłonkowany pilastrami wspierającymi trójkątne zwieńczenie.

Na jego osi wnęka z malowidłem św. Wawrzyńca. Tylną ścianę prezbiterium wieńczy szczyt ze spływami po bokach oraz trójkątnym, ogzymsowanym przyczółkiem.

           Okna w nawie i prezbiterium zamknięte są półkoliście, z węgarami ujętymi odcinkami gzymsu, w zakrystiach zamknięte odcinkowo. Dachy dwuspadowe, z wieżyczką na sygnaturkę nad nawą, nad zakrystiami pulpitowe, kryte blachą.

           Nawa nakryta jest sklepieniem kolebkowym na gurtach z lunetami, prezbiterium i zakrystie kolebkowo-krzyżowym. Otwór tęczowy zamknięty łukiem półkolistym. Ściany nawy rozczłonkowane są opilastrowanymi filarami przyściennymi, pomiędzy którymi znajdują się arkadowe wnęki zamknięte półkoliście. Chór muzyczny, wsparty na trzech arkadach, został powiększony w 1937. Pod nim, pośrodku wyodrębniona mała kruchta. Podchórze sklepione jest kolebkowo-krzyżowo.

           Wnętrze kościoła pokrywa późnobarokowa polichromia autorstwa malarza Gabriela Sławińskiego (1776), uzupełniona napisami po 1787. Była ona uszkodzona podczas naprawy w latach 1930–1940, w latach 1947–1948 przemalowana (prezbiterium), w latach 1957–1959 gruntownie konserwowana przez malarza J. Kadłuczkę. Na sklepieniu prezbiterium widnieje Matka Boska Immaculata z Adamem i Ewą oraz Trójca Święta – Bóg Ojciec z Dzieciątkiem Jezus i globem ziemskim, na którym znajduje się gołębica; na ścianach bocznych postacie czterech ewangelistów. Sceny te dopełniają rokokowe ornamenty i iluzjonistyczna architektura, między innymi obramienia portali. Na ścianie za nowszym ołtarzem głównym jest pierwotny ołtarz iluzjonistyczny, architektoniczny.

           W nawie na sklepieniu, w przęśle przytęczowym znajduje się scena powołania Piotra i Andrzeja na Apostołów. W przęśle środkowym scena uzdrowienia Chromego przez Chrystusa, w przęśle trzecim, nad chórem Jubal koncertujący. Gurty i lunety pokrywają elementy architektoniczne i arabeski. Na ścianach bocznych, w pierwszym prześle znajdują się iluzjonistyczne ołtarze – architektoniczne, z obrazami Wniebowstąpienia i św. Augustyna (?) z przełomu XVIII/XIX wieku. W drugim przęśle, pod oknami św. Piotr i św. Magdalena Pokutująca. Oprócz tego na ścianach jest malowany zaplecek nieistniejącego konfesjonału, organy, ramy z wnękami na obrazy oraz obramienia okien i portale.

           Na sklepieniu kruchty widnieje sygnatura autora z napisem ekspiacyjnym i datą 1776. Na sklepieniu zakrystii zachodniej scena z dziejów proroka Eliasza a na ścianach dwa napisy: konsekracyjny z datą 1781 oraz upamiętniający pobyt Stanisława Augusta Poniatowskiego w Żółkiewce i Wólce (Żółkiewskiej) w 1787 roku, u Tomasza Stamierowskiego, podczas podróży z Kaniowa do Warszawy.

           Chrzcielnica jest rokokowa (2. połowa XVIII wieku), ze sceną Chrztu Chrystusa w Jordanie na zaplecku, przemalowaną. Kamienna kropielnica pochodzi z XV wieku (?). W kościele znajduje się rokokowy feretron (2. połowa XVIII wieku), z obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Mikołaja oraz dwa pastelowe portrety (Tomasza Stamierowskiego oraz jego żony Anny) z 2. połowy XVIII wieku. Do tego krucyfiks zapewne z XVIII wieku, dwa rokokowe krzyże procesyjne (2. połowa XVIII wieku), XIX-wieczny mosiężny żyrandol z kryształami. Do zabytkowych paramentów liturgicznych należy między innymi rokokowy kielich (2. połowa XVIII wieku) oraz ornaty, dalmatyki i kapa z XVIII wieku. 

           Stojąca od frontu, na osi fasady kościoła dzwonnica – brama pochodzi z końca XVIII wieku. Jest późnobarokowa, murowana z cegły i otynkowana, na rzucie kwadratu. Ściana frontowa dwukondygnacyjna, rozczłonkowana pilastrami. W jej przyziemiu mieści się brama zamknięta łukiem odcinkowym, w górnej kondygnacji (ze spływami po bokach, zwieńczonej trójkątnym frontonem) trzy przeźrocza na dzwony zamknięte odcinkowo. Od tyłu dzwonnica jest jednokondygnacyjna, mieści się tam kostnica. Na zewnątrz narożniki są opilastrowane. Dach trójpołaciowy, kryty blachą. Wnętrze dzwonnicy nakrywa belkowany strop. 

źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 8 – powiat krasnostawski, Warszawa 1960

B. Kiełbasa, Dzieje Żółkiewki i okolic (T.1 i 2), Żółkiewka 2004–2005