Jezuici zostali sprowadzeni do Krasnegostawu w 1685 przez Stanisława Święcickiego, biskupa chełmskiego i osadzeni przy kaplicy św. Anny w nieistniejącym już dziś kościele katedralnym.

          W 1695 rozpoczęli budowę własnego zespołu gmachów, w tym kościoła. Głównymi fundatorami byli Potoccy: Krystyna z Lubomirskich i jej mąż, Feliks – kasztelan krakowski i starosta krasnostawski oraz ich następcy. Obszerny zespół budowli, założony w obrębie ówczesnych murów miejskich (na południowy zachód od Rynku), składa się z kościoła oraz przylegającego do niego od południowego zachodu i południowego wschodu budynku kolegium z dawnym pałacykiem biskupim w narożniku zachodnim. Tworzą one czworobok. Przed fasadą kościoła i frontową elewacją kolegium znajduje się dziedziniec, przy którym od południowego wschodu stoi skośnie ustawiony budynek dawnego seminarium. Dalej ku północnemu wschodowi jest wikariat. Wszystkie budynki są murowane z cegły i otynkowane.

Kościół parafialny św. Franciszka Ksawerego, barokowy,wzniesiono w latach 1695-1717 według projektu i pod kierunkiem budowniczego Jana Hussa, sprowadzonego przez fundatorów z Węgier. Dopiero w latach 1730 - 1741, kosztem Joanny z Humieckich primo voto Czapskiej, secundo voto Radeckieji według projektu Jana Delamarsa SJ dobudowano wieże. Kościół został konsekrowany w 1741 roku.

Zasadniczą bryłę kościoła tworzy nawa główna z transeptem i prezbiterium o tej samej wysokości. Akcent dominujący stanowią dwie kwadratowe wieże w fasadzie. Pozostałe człony są znacznie niższe, sięgają zaledwie pierwszej kondygnacji fasady. Nawa jest prostokątna, szeroka, dwuprzęsłowa. Transept o płytkich ramionach równy jest szerokością nawie, nie wybiega poza mury korpusu. Nad ich skrzyżowaniem wznosi się kopulaste sklepienie, pozostałość po ogromnej kopule (na wzór bazyliki św. św. Piotra i Pawła w Rzymie), którą kościół był początkowo pokryty – dwukondygnacyjnej, z oknami i gankiem żelaznym wewnątrz. Była ona pokryta miedzianą blachą i widoczna z daleka. Po zawaleniu się w 1849 r. została rozebrana. Po bokach nawy biegną dwa rzędy kaplic, połączone przejściami. Pełnią one rolę naw bocznych. Prezbiterium jest krótkie, zamknięte półkoliście. Od północnego zachodu przylega do niego zakrystia ze skarbcem na piętrze, od południowego wschodu – analogiczne pomieszczenie z kaplicą Serca Jezusa. W przyziemiu wież od południowego wschodu jest przedsionek, a od północnego zachodu lokalność ze schodami na chór. Po chórem wyodrębniona przeszklona kruchta. Pod kościołem znajdują się krypty.

Fasadę kościoła cechuje dążenie do podkreślenia dominanty oraz duża harmonia wypływająca z równowagi linii poziomych i pionowych. Jest ona trójdzielna, z lekko wysuniętym do przodu środkowym przęsłem, dwukondygnacyjna. Trzecią kondygnację tworzą ściany wież oraz znajdujący się między nimi szczyt. Każda kondygnacja rozczłonkowana jest pilastrami toskańskimi na cokołach. Między kondygnacjami biegnie przełamujące się belkowanie z wydatnie profilowanym gzymsem. Późnobarokowy szczyt ma przerwany fronton i spływy wolutowe po bokach. Wieże nakryte są gruszkowatymi hełmami pobitymi blachą miedziowaną i oryginalnie zwieńczonymi – drewnianymi i obitymi blachą figurami św. Franciszka Ksawerego i św. Ignacego Loyoli. W fasadzie znajduje się wejście główne do kościoła otoczone późnobarokowym portalem z czarnego marmuru dębnickiego, o dynamicznych formach. Wykuty on został w 1715 w Czernej według projektu krakowskiego architekta Kaspra Bażanki. W przerwanym zwieńczeniu wolutowym zawisła tablica fundacyjna.

Elewacja frontowa dominuje w wyglądzie kościoła, gdyż elewacje boczne pozbawione są podziałów i ozdób. Jedyne elementy dekoracyjne to proste obramienia okienne oraz gzyms obiegający nawę główną, transept i prezbiterium na tej samej wysokości. Naroża transeptu wzmocnione są masywnymi skarpami a jego ramiona zwieńczone trójkątnymi szczytami. Dachy kościoła są dwuspadowe, nad kaplicami i zakrystią pulpitowe, kryte blachą.

Wewnątrz kościoła nawa otwiera się na kaplice boczne dwiema parami półkoliście zamkniętych arkad filarowych. Same kaplice połączone są prostokątnymi przejściami ujętymi w portale z czarnego marmuru, uszakowate, z przerwanymi frontonami zwieńczonymi popiersiami na postumentach. Z prezbiterium i transeptu do zakrystii i kaplicy Serca Jezusa prowadzą portale drewniane, profilowane, z wolutowymi zwieńczeniami. Chór muzyczny wsparty jest na szerokiej arkadzie o łuku odcinkowym. Sklepienia w nawie i transepcie są kolebkowe na gurtach, w nawie z lunetami. Nad ich skrzyżowaniem spłaszczona kopuła na pendentywach. Prezbiterium przykryte jest ćwierćkulą z lunetami. W kaplicach bocznych i zakrystii sklepienie jest żaglowe, w kaplicy Pana Jezusa nowy strop z fasetą. Okna w uszatych obramieniach zamknięte są odcinkowo.

Dekoracja kościoła jest bogata. Ściany nawy, transeptu i prezbiterium rozczłonkowane są kanelowanymi pilastrami toskańskimi (w nawie i przy skrzyżowaniu transeptu parzystymi). Pilastry te podtrzymują szerokie, wyłamujące się belkowanie z wydatnym gzymsem. Główną ozdobę wnętrza, poza kapitelami pilastrów, gzymsami, obramieniami otworów okiennych i drzwiowych, stanowi późnobarokowa, stiukowa i malarska dekoracja ścian i sklepień. Listwowa sztukateria na sklepieniach nawy głównej, transeptu i prezbiterium podkreśla ich podziały konstrukcyjne – linie gurtów i szwy lunet. Ściany nawy, transeptu i kaplic bocznych, podłucza arkad i fryz pokryte są różnorodnymi ramami, kartuszami, medalionami ze stiuku, wypełnionymi malowidłami. Przestrzenie pomiędzy nimi wypełniają stiukowe wstęgi, girlandy liściasto-owocowe, muszle, uskrzydlone putta i główki puttów wśród obłoków.

Późnobarokowa polichromia (około 1723), autorstwa Adama Swacha, była później kilkakrotne przemalowywana. To cykl związany głównie z osobami świętych jezuitów – przede wszystkim ze św. Franciszkiem Ksawerym, patronem kościoła. W nawie głównej przedstawione są sceny z działalności misyjnej świętego. Na sklepieniu prezbiterium widnieje m.in. plafon ze sceną apoteozy świętego, na jego ścianach – św. Franciszek Ksawery niosący na ramionach poganina. Południowo-wschodnie ramię transeptu pokryte jest scenami z życia Maryi, północno-zachodnie – św. Stanisława Kostki. W kopule są Czterej Ewangeliści, na pendentywach Czterej Doktorzy Kościoła.

Ołtarze są drewniane, regencyjne. Główny pochodzi z lat około 1720 - 1740, jest architektoniczny. Po bokach ma rzeźby dwóch świętych papieży, Trójcy Świętej i w zwieńczeniu aniołków. Pośrodku dwa obrazy św. Franciszka Ksawerego chrzczącego pogańskich władców – starszy, późnobarokowy (1 połowa XVIII wieku) i nowszy na zasuwie. Tabernakulum jest regencyjne, współczesne ołtarzowi. Ołtarze boczne pochodzą z 2 połowy XVIII wieku. Dwa analogiczne, architektoniczne, z kręconymi kolumnami, stoją w transepcie. W lewym rzeźby św. Hieronima, św. Ambrożego i dwóch świętych jezuickich oraz współczesny obraz NMP Pośredniczki Łask. W prawym rzeźby czterech niewiast. Kolejne dwa ołtarze boczne znajdują się przy pierwszej parze filarów nawowych. Również są architektoniczne, ze współczesnymi obrazami: w lewym to św. Antoni z Dzieciątkiem w srebrnej sukience, w prawym św. Walenty. Do tego dochodzą w sumie cztery, podobne do siebie ołtarze w kaplicach bocznych – w kształcie bogatych ram, z rzeźbami świętych po bokach, a w zwieńczeniach figurkami i główkami puttów. Ostatni ołtarz, o charakterze rokokowym (zapewne z 2 połowy XIX wieku) znajduje się w kaplicy Serca Jezusa.

Regencyjna jest też ambona (1 połowa XVIII wieku), z rzeźbą Boga Ojca na baldachimie. Parapet chóru muzycznego – rokokowy (około połowy XVIII wieku), drewniany, zwieńczony wazonami na cokołach i pośrodku rzeźbą św. Cecylii. 27-głosowe organy o charakterze późnobarokowym przebudowane zostały pod koniec XIX wieku. Późnobarokowe są ławki, cztery konfesjonały, umeblowanie zakrystii. W kościele znajdują się liczne epitafia, m. in. Stefana Sienickiego, cześnika chełmskiego (zm. w 1743), z czerwonego marmuru czy Jana Chryzostoma Krasińskiego, biskupa chełmskiego (zm. w 1757 lub 1763), z czarnego i białego marmuru w kształcie obelisku na sarkofagu. W skarbcu są m. in. późnobarokowe portrety fundatorów i dobrodziejów kościoła.

Po kasacie zgromadzenia jezuitów kościół zamieniono w 1776 na katedralny (dawna katedra groziła zawaleniem). Po przeniesieniu katedry biskupiej do Lublina stał się parafialnym. Na początku XIX wieku był już w złym stanie, brak napraw poskutkował zawaleniem się kopuły. Po tym fakcie był remontowany, następnie m.in. w latach 1879 - 1881 (całkowita restauracja), 1904 - 1905, 1977, 1991-1992.

Rzut kościoła nawiązuje – w pewnym uproszczeniu – do macierzystej świątyni zakonu jezuitów w Rzymie: kościoła Najświętszego Imienia Jezus(Il Gesù). Charakterystyczne dla tego wzoru (znamionującego początek baroku w architekturze) jest płytkie prezbiterium, pozorny transept, zredukowanie naw bocznych do rzędów kaplic, brak łuku tęczowego oddzielającego prezbiterium od nawy głównej. Bryła kościoła jest bardziej zwarta niż świątyń na rzucie typowego krzyża łacińskiego. W fasadzie pojawiają się zdwojone pilastry. Obok reguł zakonnych i indywidualności projektanta architekturę kościoła warunkowała również wola fundatorki, Krystyny Potockiej. W Polsce do kościoła w Krasnymstawie najbardziej zbliżony jest kościół również pod wezwaniem św. Franciszka Ksawerego w Piotrkowie Trybunalskim.

Źródła:

1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 8 – powiat krasnostawski, Warszawa 1960

2. Alicja Rusińska – Kurzątkowska, Kościół pojezuicki w Krasnymstawie [w:] „Roczniki Humanistyczne” 1958, z. 4

3. Kazimierz Stołecki, Krasnystaw – rys historyczny, Puławy 2008