Dzisiejsza data:

Klasztorny zespół poreformacki w Białej Podlaskiej tworzą barokowe budynki kościoła św. Antoniego i klasztoru poreformackiego.

           Kościół zwrócony jest fasadą na północ, do jego wschodniego boku przylega trójskrzydłowy klasztor. Przed kościołem jest prostokątny, otoczony murem z 1 połowy XVIII wieku dziedziniec, od ulicy odgrodzony współczesnym, metalowym parkanem. Oba budynki zostały ufundowane w 1670 przez Michała Kazimierza Radziwiłła i jego żonę Katarzynę z Sobieskich.

Kościół św. Antoniego

           Obecny, murowany kościół został wzniesiony w latach 1673 - 1687 (wg innych źródeł 1682 - 1688), być może według projektu Augustyna Locciego Młodszego. Po kasacie klasztoru reformatów w 1867 stał się filią parafii św. Anny, w 1869 cerkwią unicką, w latach 1875 - 1915 był użytkowany jako cerkiew prawosławna. W 1918 został odzyskany przez kościół rzymskokatolicki, w 1968 objęty przez oo. kapucynów.

         Jest on jednonawowy, w stylu wczesnego baroku, typowy dla zakonu reformatów.Nawa jest czteroprzęsłowa, z przęsłami na przemian szerszymi i węższymi. Prezbiterium jest węższe i niższe od nawy, wydłużone (dwuprzęsłowe), zamknięte prosto. Pod nim krypta grobowa. Od wschodu przylega do niego równa mu długością, wąska zakrystia, z oratorium zakonnym na piętrze. Od zachodu do pierwszego przęsła nawy przylega kwadratowa kaplica Adoracji Najświętszego Sakramentu (dawniej św. Antoniego). Od północy jest kruchta skomunikowana z furtą klasztorną.

         Fasada jest płaska, jednoosiowa, z wysokim trójkątnym szczytem. Rozczłonkowują ją pary zdwojonych pilastrów jońskich, dźwigających wydatne belkowanie. Ujęta jest niewielkimi spływami wolutowymi opartymi na niskich filarach. Na osi fasady znajduje się wielkie okno w uszakowym obramieniu. Szczyt jest trójdzielny, rozdzielony zdwojonymi lizenami, na osi ma owalną blendę w profilowanym obramieniu. Fasadę poprzedza kruchta – niska, trójosiowa, o szerokości nawy. Jej elewacja rozczłonkowana jest parami jońskich pilastrów o kapitelach z festonami, zwieńczona belkowaniem i attyką. Jej część środkowa jest lekko wysunięta (zryzalitowana), ma wysoki, trójkątny szczyt. Otwór wejściowy zamknięty jest łukiem koszowym, po jego bokach są wąskie, półkoliście zamknięte blendy. Na osiach bocznych kruchty sąokna zamknięte łukiem odcinkowym.

         Elewacje boczne nie mają podziałów, zwieńczone są gzymsem, okna w nich mają uszakowe obramienia. Zachodnia elewacja kaplicy zwieńczona jest trójkątnym szczytem rozdzielonym zdwojonymi lizenami. Dachy nad nawą i kaplicą są dwuspadowe, nad prezbiterium trójspadowy, z wystawką zwieńczoną trójkątnym szczytem, kryte blachą. Wieżyczka sygnaturki jest ośmioboczna, ażurowa, obita blachą, zwieńczona krzyżem.

          Przęsła nawy wydzielone są nałożonymi na pilastry półkolumnami kompozytowymi na cokołach. Podtrzymują one wyłamujące się belkowanie, które obiega cały kościół. W szerszych przęsłach nawy są arkadowe wnęki ołtarzowe. Prezbiterium otwiera się na nawę arkadą o łuku podwyższonym, kaplica półkolistą arkadą. W nawie i prezbiterium, ponad belkowaniem, prostokątne zamknięte łukiem odcinkowym szerokie otwory okienne w uszakowatych obramieniach, zwieńczone odcinkami gzymsu. Analogiczne obramienia mają okna w ścianie prezbiterium, otwarte do oratorium zakonnego, oraz dwie pary neorokokowych drzwi (1963). Chór muzyczny jest murowany, wsparty na dwóch filarach, opilastrowany. Ma ślepą, tralkową balustradę. Sklepienie w nawie jest kolebkowe na gurtach, z lunetami. W prezbiterium, kaplicy, kruchcie i podchórzu krzyżowe, w zakrystii kolebkowe z lunetami.

           Na sklepieniu nawy w stiukowych obramieniach są malowane herby fundatorów z okresu budowy świątyni: orły Radziwiłłowskie i herb Sobieskich – Janina. W drugim przęśle prezbiterium barokowe malowidła – Adoracja Krzyża Św. przez trzech świętych franciszkańskich.

          Ołtarz główny, późnobarokowy (około 1740), został uszkodzony w czasie II wojny światowej, potem zrekonstruowany. Jest dwukondygnacyjny, w pierwszej kondygnacji ujęty parą kolumn, w drugiej – pilastrów. W nim rzeźby dwóch świętych zakonników franciszkańskich oraz XVIII-wieczne rzeźby aniołów. W polu głównym obraz Wizja św. Antoniego Padewskiego z 1 połowy XVIII wieku, w zwieńczeniu św. Kazimierz (XVIII wiek).

          Ołtarz boczny w drugiej wnęce arkadowej od północy jest również późnobarokowy (około 1740), być może według projektu o. Mateusza Osieckiego. W nim rzeźby dwóch świętych franciszkańskich z atrybutami biskupów. W 2005 wybudowano nowy, neobarokowy ołtarz w kaplicy, z witrażem Błogosławieństwo bł. Honorata Koźmińskiego. We wnęce arkadowej przy wejściu do kościoła jest dwukondygnacyjny ołtarz z rzeźbą św. Franciszka z Asyżu, wykonany w 1961 przez Franciszka Maksymiuka.

          Ambonę i dwa konfesjonały również wykonał Franciszek Maksymiuk. Natomiast z wyposażenia zabytkowego w kościele jest jeszcze m.in. późnobarokowy konfesjonał (około połowy XVIII wieku), z płaskorzeźbionym zapleckiem, barokowy krucyfiks (około 1700) i drugi, późnobarokowy (koniec XVIII wieku), barokowa monstrancja (koniec XVII wieku), regencyjny kielich (1 połowa XVIII wieku), mszał rzymski (Kolonia 1720) – z miedziorytami, w oprawie ze skóry ze złoconymi tłoczeniami. W wewnętrznej ścianie kruchty umieszczona została tablica konsekracyjna z 1688, z brązowego marmuru.

         W ogrodzeniu przed kościołem znajdują się malowane stacje Drogi Krzyżowej w płytkich wnękach i zespół tablic pamiątkowych, tzw. Podlaskie Epitafium Żołnierskie.

          Murowany klasztor oo. reformatów został wzniesiony w latach 1687 - 1692, później wielokrotnie przekształcony. Po kasacie zakonu jedna część była użytkowana przez wikarego, w drugiej umieszczono seminarium nauczycielskie. W 1918 budynek wrócił do katolików, został wydzierżawiony Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Do 1993 znajdowało się tu liceum ogólnokształcące, obecnie klasztor kapucynów.

          Budynek ma trzy skrzydła piętrowe i parterowe korytarzowe przylegające do kościoła. Zamykają one prostokątny wirydarz. Na osi skrzydła zachodniego jest przelotowa sień, sklepiona kolebkowo. W skrzydle północnym jest sklepiona krzyżowo furta. W skrzydle południowym, na piętrze znajduje się oratorium nad zakrystią. Pomieszczenia w obu kondygnacjach w jednym trakcie, z korytarzem od wirydarza, sklepionym na przemian kolebką i krzyżowo. W kilku celach na parterze zachowały się sklepienia krzyżowe.

          Elewacja północna (frontowa) i południowa są dziewięcioosiowe, wschodnia jedenastoosiowa. Otwory wejściowe są prostokątne, okna mają profilowane opaski z tynku. Elewacje zwieńczone są gzymsami kordonowym i wieńczącym, w narożniku południowo-wschodnim jest pochyła skarpa. Dachy są dwuspadowe, kryte blachą.

         W trakcie restauracji klasztoru w latach 90-tych odkryto na ścianach późnobarokowe malowidła (około połowy XVIII wieku). Odkrywki fragmentów przedstawiają m.in. św. Franciszka z Asyżu, św. Klarę oraz inskrypcje łacińskie i iluzjonistyczną architekturę.

Źródła:

Stanisław Jadczak, Biała Podlaska. Dzieje miasta i jego zabytki, Lublin 1993

2. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006

Grafika losowa