Bazylika pod wezwaniem Narodzenia NMP (dawna katedra greckokatolicka) w Chełmie

zobacz prezentację

           Obszerny zespół budowli usytuowany na szczycie Góry Chełmskiej złożony jest z orientowanego kościoła (z nowszą dzwonnicą od północnego zachodu) oraz zgrupowanych wokół niego: klasztoru (od północnego wschodu), zabudowań gospodarczych (od wschodu i południowego wschodu) wraz z bramą Uściłuską, pałacu biskupiego (od południowego zachodu), nowszego budynku bractwa prawosławnego (od północy) oraz dawnego szpitala bazyliańskiego, znajdującego się na południowym zboczu wzgórza, poza zwartą zabudową. Wszystkie budynki są murowane z cegły i otynkowane.

 Historia

           W 2. ćwierci XIII wieku książę Daniel Romanowicz ufundował tu cerkiew prawosławną. Spłonęła ona około 1255 (wraz z całą osadą), została odbudowana jako murowana. Od końca XVI wieku (przyjęcie unii brzeskiej) stała się świątynią greckokatolicką. Została przebudowana w związku z osadzeniem przy niej unickiego zgromadzenia bazylianów (1638-1640) - co łączyło się też z budową klasztoru - a następnie pomiędzy 1711 a 1730 rokiem. Zrujnowaną rozebrano w 1735 roku.

           Obecna świątynia, wzniesiona w tym samym miejscu w latach 1735-1756 także jako unicka, według projektu Pawła Fontany, nawiązywała kształtem do kościołów rzymskokatolickich. Dekoracja zewnętrzna i wewnętrzna została wykonana w latach 1756 - 1784. Pierwotny wystrój snycerski wnętrza, dzieło Michała Filewicza, nie zachował się. Po kasacie w 1875 unii brzeskiej katedrę przekształcono częściowo w duchu bizantyjsko-cerkiewnym (między innymi przebudowano fasadę z dodaniem portyku oraz hełmy wież) i zamieniono na sobór prawosławny. W 1919 została ona przejęta przez kościół rzymskokatolicki, najpierw była świątynią klasztorną jezuitów, potem parafialną. Podczas gruntownej restauracji w latach 1919-1935 zrekonstruowano jej pierwotny wygląd (pozostawiając portyk), według projektu Konrada Szrettera. W latach 1940-1944 służyła jako sobór ukraiński, następnie ponownie wróciła do kościoła rzymskokatolickiego. Od 1988 ma tytuł bazyliki mniejszej.

 Architektura

           Kościół jest późnobarokowy, zbudowany na planie krzyża łacińskiego, trójnawowy typu bazylikowego, z transeptem i dwiema kwadratowymi wieżami od frontu. Transept ma płytkie, zaokrąglone ramiona, nad jego skrzyżowaniem z nawą wznosi się kopuła o ściętych narożach. Prezbiterium jest nieco węższe od nawy głównej, zamknięte półkoliście, z dwiema zakrystiami po bokach. Pod prezbiterium i transeptem mieszczą się krypty grobowe unickich biskupów - sklepione kolebkowo, połączone w krzyżu przejściami arkadowo-filarowymi. Przy południowym ramieniu transeptu jest XX-wieczna przybudówka z wejściem do podziemi.

           Dwuwieżowa fasada jest trójdzielna (z lekko cofniętą częścią środkową i wypukłymi ścianami wież), dwukondygnacyjna. Rozczłonkowana pilastrami na cokołach - w dolnej kondygnacji toskańskimi, w górnej jońskimi. Poszczególne kondygnacje wież zwieńczone są przełamującym się belkowaniem z profilowanym gzymsem. Trzecie kondygnacje ujęte są na narożach (zaokrąglonych, opilastrowanych) kolumnami toskańskimi na skośnie wysuniętych cokołach. Kolumny te podtrzymują wyłamania belkowania. Niskie czwarte kondygnacje mają spływy wolutowe ponad kolumnami. Boczne elewacje wież rozczłonkowane są analogicznie do frontowych. Na wysokości trzecich kondygnacji wież środkową część fasady wieńczy późnobarokowy szczyt. Jest on rozczłonkowany pilastrami, ma przerwany fronton o faliście wyłamującym się gzymsie i spływy wolutowe po bokach.

           W fasadzie znajdują się trzy portale zwieńczone przyczółkami, środkowy ujęty jest arkadowymi wnękami. W drugiej kondygnacji są zamknięte półkoliście okna w obramieniach pilastrowych. Okna w trzeciej kondygnacji (w obu wieżach) mają załamany wykrój owalny i profilowane obramienia. W czwartej kondygnacji wież są koliste płyciny. Przed środkową część fasady występuje neoklasycystyczny portyk (z 1875). Jest on czterokolumnowy, pierwotnie był zwieńczony tympanonem (zniesiono go w latach 1919 - 1935 i zastąpiono drewnianą balustradą).

           Elewacje boczne kościoła mają podziały ramowo-pilastrowe. Szczytowe, wybrzuszone ściany prezbiterium i ramion transeptu są ujęte trójkami pilastrów - toskańskich w dolnej, jońskich w górnej kondygnacji. Obie kondygnacje zwieńczone są przełamującym się belkowaniem z profilowanym gzymsem. Same szczyty, zrekonstruowane w 1932, są ujęte zdwojonymi pilastrami i spływami wolutowymi po bokach. Ich zwieńczenie stanowią półkoliste, ogzymsowane frontony ze sterczynami. Okna w elewacjach bocznych i tylnej są prostokątne, w profilowanych obramieniach z gzymsami. Bęben kopuły rozczłonkowany jest zdwojonymi pilastrami toskańskimi. Ośmiodzielna kopuła z latarnią (zrekonstruowaną w 1935), hełmy wież z tego samego czasu oraz dachy (dwuspadowy nad nawą, transeptem i prezbiterium, pulpitowe nad nawami bocznymi i zakrystiami) kryte są blachą.

           Wewnątrz nawa główna otwarta jest do bocznych półkoliście zamkniętymi arkadami filarowymi (po trzy z każdej strony). Ściany nawy głównej, transeptu i prezbiterium rozczłonkowane są pilastrami korynckimi - w transepcie parzystymi, w prezbiterium i przy skrzyżowaniu zdwojonymi. Ponadto w absydzie prezbiterium i przy tęczy są przyścienne kolumny korynckie na skośnie wysuniętych cokołach. Nad głowicami pilastrów występują imposty podtrzymujące wyłamujący się gzyms z ząbkowaniem. Ściany naw bocznych i bęben kopuły rozczłonkowane są pilastrami jońskimi, w bębnie zdwojonymi.

           Okna w transepcie i prezbiterium mają obramienia pilastrowe, ze spływami wolutowymi po bokach. Nawa główna, transept, prezbiterium i kruchta przykryte są sklepieniami kolebkowo – krzyżowymi z lunetami, nawy boczne – krzyżowymi (wszystkie sklepienia na gurtach). Ośmiodzielna kopuła na pendentywach i ośmiobocznym bębnie zwieńczona jest latarnią. Zakrystie sklepione są kolebkowo z lunetami. Chór muzyczny wspiera się na dwóch wysuniętych kolumnach korynckich. Murowany parapet projektu Antoniego Forkiewicza pochodzi z 1938 roku.

Ołtarze

           Ołtarze są nowe, wykonane po II wojnie światowej (tak jak również między innymi organy, stalle i konfesjonały). W ołtarzu głównym znajduje się replika zaginionego w czasie I wojny światowej, cudownego obrazu Matki Boskiej Chełmskiej, namalowana w 1938 przez Władysława Ukleję.

Antepedium ze srebrnej blachy jest późnobarokowe (1720 - 1750). Widnieje na nim trybowana scena hołdu, jaki król Jan Kazimierz wraz z orszakiem złożył Matce Boskiej Chełmskiej po bitwie pod Beresteczkiem (1651).

W ołtarzu bocznym lewym, przy wschodniej ścianie transeptu, znajduje się obraz Matki Boskiej Poczajowskiej z 2. połowy XVI – XVII wieku, w późniejszej sukience ze srebrnej blachy. Pochodzi on z Mielnicy na Wołyniu.

 Wyposażenie

           W kościele znajdują się też między innymi dwa obrazy autorstwa Franciszka Smuglewicza (XVIII/XIX wiek): Ukrzyżowanie i Św. Onufry, w klasycystycznych ramach.

Z zabytkowych paramentów liturgicznych: późnorenesansowy kielich (lata 30. XVII wieku); regencyjny pacyfikał (2. ćwierć XVIII wieku); późnobarokowy (1718), kartuszowy relikwiarz fundacji biskupa Krzysztofa Szembeka; lichtarze – drewniane późnobarokowe (XVIII wiek) oraz cynowe i mosiężne klasycystyczne (XVIII - XIX wiek); ornaty z tkaniny późnobarokowej i z tkanin rokokowych broszowanych (XVIII wiek).

Dzwonnica

           Dzwonnica została wzniesiona prawdopodobnie w 1878, po przejęciu zespołu katedralnego przez wyznawców prawosławia. Miała cztery kondygnacje i cerkiewną kopułę. W 1938 została przebudowana według projektu Antoniego Forkiewicza. Nadano jej plan kwadratu, podwyższono czwartą kondygnację i dodano piątą. Budowlę zwieńczyła nowa, stożkowa kopuła.

           Zwężające się stopniowo kondygnacje (dwie pierwsze na planie kwadratu, trzecia na planie kwadratu o ściętych narożach, czwarta na planie koła i piąta na planie ośmioboku) nadały budowli smukły kształt. Zachowano jej wystrój - doryckie i jońskie pilastry, frontony przy zwieńczeniu pierwszej kondygnacji, arkadowe otwory okienne, kolumienki doryckie w narożach trzeciej kondygnacji. Nowa, piąta kondygnacja ma osiem arkadowych otworów, zabezpieczonymi balustradą i pilastrami w narożach. Dzwonnica stanowi punkt widokowy, a w jej dolnej kondygnacji mieści się Mauzoleum Poległych za Ojczyznę i Naród, poświęcone ofiarom terroru hitlerowskiego i sowieckiego.

Klasztor bazylianów - czytaj więcej ...

 Zabudowania gospodarcze

            Zabudowania gospodarcze wzniesione w XVII - XVIII wieku były później przekształcane, mają częściowo zatarte cechy stylowe. Składają się z dwóch prostokątnych, prostopadłych do siebie budynków. Wschodni jest podzielony na dwie nierówne części przez wtopioną weń bramę wjazdową na dziedziniec, tzw. Uściłuską (Brzeską).

           Oba budynki są parterowe, wewnątrz przykryte stropami. Budynek wschodni jest ośmioosiowy, z trójspadowym dachem, oskarpowany, wewnątrz dwutraktowy. Obecnie mieści się tu Dom Pielgrzyma. Budynek południowy, o przeznaczeniu gospodarczym (kiedyś stajnia i wozownia), jest dziesięcioosiowy, otwarty od strony dziedzińca arkadowo-filarowym krużgankiem, dach ma dwuspadowy z lukarnami. Połączony jest z kompleksem zabudowań dawnego pałacu biskupiego.

 Brama Uściłuska - czytaj więcej ...

 Pałac biskupi - czytaj więcej ...

 Kostnica

           Do pałacu biskupiego przylega XIX-wieczna kostnica. Jest ona murowana i otynkowana, kwadratowa, przykryta namiotowym dachem. Od północy znajduje się otwór drzwiowy z półkolistym nadświetlem. Budynek ozdabiają cztery trójkątne frontony, wieńczy go żelazny krzyż. Jego naroża są opilastrowane, a elewacje zwieńczone gzymsem.

 Budynek bractwa

           Budynek Chełmskiego Prawosławnego Bractwa Bogarodzicy oddano do użytku w 1904 roku. Po rozbudowach przeprowadzonych w kolejnych latach gmach zyskał plan otwartej od północnego wschodu litery L. Jest on murowany z cegły i otynkowany, dwukondygnacyjny (na niewielkim cokole), częściowo podpiwniczony, nakryty czterospadowym dachem. W dwunastoosiowej elewacji frontowej znajduje się niewielki ryzalit, zwieńczony murkiem attykowym z ażurową balustradą i frontonem. Pośrodku ryzalitu jest otwór drzwiowy, po obu jego stronach są także otwory drzwiowe, ujęte półkolumnami. Okna w drugiej kondygnacji są prostokątne, natomiast otwory drzwiowe i okna na parterze zamknięte są półkoliście. Dekoracji dopełniają gzymsy.

           Budynek na przestrzeni lat spełniał różne funkcje, po kolejnym remoncie w 1992 przeznaczono go na mieszkania dla księży.

 Szpital - czytaj więcej ...

  Źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968

2. S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009