Dzisiejsza data:

Dawny pałac w Opolu Lubelskim

Pierwszy murowany dwór obronny w Opolu Lubelskim wybudował Stanisław Słupecki (zm. 1575). Jego syn Feliks przed 1613, prawdopodobnie z powodu ślubu z Barbarą Leszczyńską, przebudował ten zamek (lub wybudował nową siedzibę) na wczesnobarokową rezydencję. Według Katalogu Zabytków był to pierwotny pałac Słupeckich, wybudowany zapewne w 1. połowie XVII wieku, być może około 1613 (taka data widnieje na belce znalezionej podczas jego remontu przeprowadzonego w latach 1933 – 1939).

           Pałac, zbudowany z białego kamienia i cegły, miał dwie kondygnacje i zapewne cztery alkierze (baszty). W planie był dwutraktowy, z sieniami na osiach. W dolnej kondygnacji (dostępu do środka broniła wielka, żelazna krata przy wejściu) znajdowały się pomieszczenia gospodarcze: izba z sionką, skarbiec, pokój narożny z kręconymi schodami i kuchnia. Do reprezentacyjnych pomieszczeń na piętrze prowadziły zewnętrze, jednobiegowe i dwustronne schody z gankiem, nad którym wznosiła się dekoracyjna wieżyczka. Na piętrze znajdowała się sień z sionką i pokój stołowy, w bocznej izbie biblioteka, do tego dwa pokoje narożne i apteczka. Komunikację wewnątrz pałacu umożliwiały także kręcone schody w alkierzu od strony ogrodu.

            W obrębie założenia znajdowały się także inne murowane zabudowania: stary dwór nazywany „domem niskim służnym” (zapewne mieszkanie czeladzi), dom kuchenny, łaźnia, dom ogrodnika, dom urzędniczy oraz ogród włoski. Siedzibę poprzedzały wielki staw i sadzawka, wykorzystane w XVIII wieku przy projektowaniu barokowego ogrodu. Całość założenia zachowała dawny układ obronny, jeszcze w końcu XVII wieku była otoczona fosą i stawami oraz palisadą z murowaną bramą wjazdową. Z dwóch stron bramy znajdowały się łamane schody prowadzące do dwóch izb ponad nią, które służyły jako cekhauz (zbrojownia). W obrębie murów wznosiła się też murowana baszta, być może najstarszy element średniowiecznego zespołu obronnego. Niewykluczone, iż Feliks Słupecki rozbudował istniejącą wtedy XVI-wieczną rezydencję o cechach gotyckich i nadał jej kształt siedziby pałacowej o charakterze manierystycznym.

            W czasach Stanisława a potem Feliksa Słupeckich Opole stanowiło znaczący ośrodek reformacji. Byli oni posiadaczami jednej z najwspanialszych wówczas bibliotek, gromadzili też obrazy (malarstwo włoskie, holenderskie, niderlandzkie). Jerzy Stanisław Słupecki (zm. 1663), który powrócił do katolicyzmu, rodzinny księgozbiór zapisał w testamencie kościołowi katolickiemu w Opolu. Jego część zachowała się w zbiorach Seminarium Duchownego w Lublinie.

            Pozostałości rezydencji Słupeckich istniały jeszcze w 1688. W latach 40. XVIII wieku została ona rozbudowana w duchu późnego baroku dla Jana Tarły, wojewody lubelskiego, według planów Franciszka Magiera (Mayera). Powstał 40-metrowy, trzykondygnacyjny budynek z 24 pomieszczeniami. Przebudowa mogła polegać na wyburzeniu alkierzy i wzniesieniu w to miejsce trzytraktowych pawilonów, które utworzyły symetryczne ryzality boczne. Z pałacu Słupeckich pozostawiono zewnętrze schody prowadzące na piętro.

            Podwyższenie budynku o jedną kondygnację umożliwiło powstanie dwukondygnacyjnej sali balowej, ozdobionej pilastrami i rzeźbami w formie medalionów, wazonów oraz kwiatowych festonów. Na dziedziniec paradny, który był otoczony czterema symetrycznie ustawionym oficynami, prowadziła aleja po grobli usypanej na stawie. Za pałacem rozciągał się geometryczny ogród francuski z trzema basenami i systemem sadzawek, pomiędzy którymi założono kwietniki, baskiety, ogrodowe gabinety i labirynty. Ogród zamykały dwa poprzeczne szpalery drzew, tworzące rodzaj kulis otwierających się na daleki krajobraz. Całość tworzyła barokowe założenie pałacowe w typie entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem). Jan Tarło znacznie powiększył także zbiory malarstwa w pałacu.

            Około 1766 – 1773 pałac został gruntownie przekształcony przez Antoniego Lubomirskiego, wojewodę krakowskiego i jego żonę Zofię z Krasińskich (wdowę po Janie Tarle) na okazałą rezydencję w duchu wczesnego klasycyzmu. Projekt wykonali architekci królewscy: Dominik Merlini i Ferdynand Nax, przy współudziale Jakuba Fontany. Przy przebudowie zachowano barokowe podziały i artykulację architektoniczną. Za czasów Zofii Lubomirskiej pałac opolski był, obok Puław, najwspanialszą XVIII-wieczną rezydencją magnacką na Lubelszczyźnie. Zgromadziła ona wspaniałą bibliotekę i poszerzała zbiory sztuki. Miała modny wówczas gabinet historii naturalnej i zbiór mineralogiczny.

            Po tym, jak Rozalia z Lubomirskich Rzewuska w połowie XIX wieku przekazała pałac rządowi, został on przekształcony na koszary. Zatarły się wtedy jego cechy stylowe, na elewacji zachowały się tylko fragmenty dekoracji architektonicznej. Pałacową bibliotekę, zbiory z gabinetu historii naturalnej i mineralogiczne Rzewuska ofiarowała lubelskim szkołom, obrazy zaś uległy rozproszeniu. W latach 1933 – 1939 budynek został wyremontowany, ponownie w latach 1954 – 1956, zaadaptowano go wtedy na cele szkolne (obecnie jest siedzibą zespołu szkół).

            Dawny pałac położony jest na północno-wschodnim skraju miasta, frontem zwrócony na północ, murowany z cegły i otynkowany. Ma rzut wydłużonego prostokąta, z wydatnymi jednoosiowymi ryzalitami po bokach elewacji frontowej i tylnej. Po przebudowie z 2. połowy XVIII wieku zyskał obecną, trójkondygnacyjną bryłę (gospodarcze przyziemie, wysokie piano nobile z pomieszczeniami reprezentacyjnymi i niski mezzanin, podwyższony w 2. połowie XIX wieku).

            Elewacje północna i południowa są trzynastoosiowe, rozczłonkowane pilastrami w wielkim porządku (w elewacji północnej z kapitelami jońskimi, w południowej z toskańskimi). Pośrodku elewacji północnej jest pozorny, trzyosiowy ryzalit. Elewacje boczne są pięcioosiowe, rozczłonkowane pilastrami w wielkim porządku o toskańskich kapitelach. Elewacje ryzalitów bocznych ujęte parami pilastrów z również toskańskimi kapitelami. Wszystkie elewacje mają ponadto podziały ramowe. Parter budynku jest boniowany.

            Otwory okienne są prostokątne, w przyziemiu i na piętrze być może pierwotne, z późniejszymi gzymsami nadokiennymi. Te w mezzaninie pierwotnie były kwadratowe, obecne pochodzą z 2. połowy XIX wieku. Dachy nowe, nad częścią środkową dwuspadowy, nad ryzalitami bocznymi czterospadowe, kryte blachą. W zachodnią ścianę budynku wmurowana jest marmurowa tablica, ufundowana w 1773 przez Zofię i Aleksandra Lubomirskich na pamiątkę przeprowadzonej przez nich restauracji pałacu.

            Piwnice sklepione są kolebkowo. Układ wnętrza jest dwutraktowy, częściowo przebudowany, z dawną klatką schodową na osi, jedno- i dwubiegową na przemian. Pomieszczenia na parterze sklepione są kolebką i kolebką z lunetami.

            Dwie przypałacowe oficyny były wzmiankowane jeszcze przed 1750. Być może były one tożsame z późniejszymi, przebudowanymi w 1854. Murowane z cegły i otynkowane budynki miały plan wydłużonych, parterowych prostokątów, częściowo podpiwniczonych. Wnętrza dwu- i półtraktowe, z korytarzami na osi podłużnej i nowszymi przedsionkami przy krótszych bokach; dachy czterospadowe, kryte blachą. Na fundamentach jednej oficyny wznosi się obecnie jeden z budynków szpitalnych, drugą rozebrano w 1996.

            W obrębie dawnej zabudowy pałacowej (obecnie na terenie szpitala) stoi figura przydrożna z 2. połowy XVIII wieku – na kamiennym stopniu wznosi się murowana z cegły i otynkowana kolumna z kamienną rzeźbą św. Jana Nepomucena.

           Dawny dworski budynek administracyjny, położony na północny zachód od pałacu został wzniesiony około połowy XIX wieku. Jest drewniany, oszalowany, na ceglanym podmurowaniu. W rzucie kwadratowy, z dwiema sionkami na osi, pomiędzy którymi znajduje się komin gaciowy. Wnętrze ma układ dwutraktowy, z nowszymi ściankami działowymi. Nakryte jest stropem na zakład polski, wspartym na belkach. W drzwiach są stare okucia. Dach namiotowy z kominem na osi, kryty blachą.

            Na północny zachód od pałacu znajduje się jeszcze jeden budynek podworski, wzniesiony także około połowy XIX wieku. Jest murowany z cegły i otynkowany. Rzut ma zbliżony do kwadratu, z XX-wieczną przybudówką od północy, jest podpiwniczony. Wnętrze ma układ trzytraktowy, zostało częściowo przebudowane. Dach namiotowy, kryty blachą.

            Na zachód od pałacu, przy ul. Lubelskiej stoi budynek dawnego spichlerza, wzniesiony w 2. połowie XVIII wieku. Z czasem został on zamieniony na stajnie, obecnie jest siedzibą (wraz z przylegającą do niego nowoczesną częścią) centrum kultury wraz z kinem. Jest murowany z cegły i otynkowany, na rzucie prostokąta. Pierwotnie miał dwie kondygnacje, obecnie wnętrze jest częściowo przekształcone na jedno duże pomieszczenie (sala kinowa). Na zewnątrz dolna kondygnacja na narożach wzmocniona jest skarpami, naroża górnej są boniowane. Kondygnacje dawniej oddzielał gzyms kordonowy. Dach jest naczółkowy, kryty blachą.

źródła:

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. VIII – woj. lubelskie, z. 13 – pow. opolski, Warszawa 1962

Opole Lubelskie – na szlaku rezydencji magnackich, [tekst Z. Fronczek i in.], Opole Lubelskie [2013]

I. Rolska-Boruch, Słupeccy w Opolu [w:] Dzieje i kultura Opola Lubelskiego i okolic, Lublin – Opole Lubelskie 2007

Grafika losowa