Dzisiejsza data:

Zespół pałacowy w Dołhobyczowie

           Zespół pałacowy w Dołhobyczowie został założony w 1. połowie XIX wieku przez Ludwika Rastawieckiego (Rastawieccy byli właścicielami dóbr dołhobyczowskich od 1782). Budowę pałacu ukończono przed 1837 (jego pierwotny plan oraz widok elewacji frontowej zawiera Zbiór znaczniejszych budowli w województwie lubelskim z 1836).

           Kilkanaście lat później (według Katalogu Zabytków… – w 1837) do formy obszernego pałacu dla Edwarda Rastawieckiego rozbudował go, przy współudziale architekta Antoniego Becka, Antonio Corazzi. Wzniesiono wtedy drugą kondygnację nad korpusem głównym, przekształcono narożne alkierze, dodano portyk i kolumnadę po obu stronach budynku. Przebudowano także elewacje, wzniesiono galerie (według J. Żywickiego pojawiły się one później, za kolejnego właściciela) i być może pawilony. Pałac wkomponowany był w założony współcześnie z nim park. Równocześnie z pałacem i parkiem powstały też budynki gospodarcze, w tym neogotycki budynek gospodarczy.

            W 1870 majątek nabył bankier Mieczysław Epstein. W 1896 odkupili go Świeżawscy. Pozostał on w ich rękach do 1944, choć już wcześniej (od 1939) pałac zajmowało okupacyjne wojsko niemieckie. W 1944 w wyniku działań wojennych pałac, stajnie i zabudowania folwarczne (oprócz spichlerza) spłonęły. W 1946 majątek został upaństwowiony, przejął go PGR. W 1953 przeprowadzono częściowy remont, w 1982 rozpoczęto kompleksową odbudowę pałacu i oficyn, później odnowienie parku. Obecnie pałac stanowi własność prywatną, jest zaniedbany.

           Zespół składa się z pałacu (frontem zwróconego na wschód), dwóch pawilonów od frontu (po obu stronach podjazdu), pawilonu gospodarczego od południowego wschodu, dziedzińca gospodarczego ze spichlerzem od północy oraz rozległego parku otaczającego pałac od południowego zachodu i zachodu. Do pałacu prowadzą dwie aleje dojazdowe od północy oraz jedna na osi od wschodu.

            Pałac jest późnoklasycystyczny, murowany z cegły i otynkowany. Ma rzut prostokąta, z dwukondygnacyjnym głównym korpusem i parterowymi skrzydłami po bokach. Na osi korpusu głównego, od frontu i od tyłu znajdują się nieznaczne ryzality. Ryzalit od frontu poprzedzony jest parterowym portykiem o sześciu doryckich kolumnach, które podtrzymują taras, ryzalit ogrodowy – kamienną kolumnadą na rzucie półkola. Niegdyś była ona dwukondygnacyjna, zachowała się tylko dolna kondygnacja. Skrzydła są wysunięte od frontu i od tyłu oraz na osi podłużnej pałacu trójosiowymi ryzalitami.

           Na zewnątrz kondygnacje pałacu oddzielone są gzymsem, górna zwieńczona belkowaniem z gzymsem kostkowym. Naroża dolnej ujmują wąskie, doryckie pilastry, górnej – jońskie. Ryzalit w elewacji ogrodowej zwieńczony jest murem attykowym, jego naroża zdobią dwa płaskorzeźbione, stiukowe geniusze.

           Otwory okienne są prostokątne, w części korpusu głównego ujęte w uszate obramienia z gzymsami nadokiennymi. W górnej kondygnacji ryzalitu ogrodowego i w murze attykowym zamknięte łukiem półkolistym. Okna w parterowych skrzydłach są trójdzielne, pierwotnie ujęte pilastrami (częściowo zachowały się stiukowe maski, które niegdyś wieńczyły pilastry). Układ wnętrza jest dwutraktowy (niegdyś symetryczny), z obszernym hallem i salonem o zaokrąglonych narożnikach pośrodku.

           Dwa analogiczne, późnoklasycystyczne pawilony zostały wzniesione w 1. połowie XIX wieku, po spaleniu odbudowane w 1949. Są prostokątne, parterowe, z nieznacznymi ryzalitami na osiach. Każdy połączony z pałacem ćwierćkolistą, parterową, niegdyś zapewne otwartą galerią. Ryzality pawilonów na zewnątrz są boniowane i rozczłonkowane pilastrami, narożniki budynków także boniowane. Gzymsy wieńczące pochodzą z okresu odbudowy. Dachy są czterospadowe, nowe, kryte blachą. Wewnątrz pawilony są dwutraktowe, o pierwotnie symetrycznym układzie sześciu pomieszczeń, pawilon południowy ma korytarz pośrodku.

            Murowany z cegły i otynkowany, neogotycki pawilon gospodarczy został wzniesiony w 2. ćwierci XIX wieku, mieścił stajnię cugową, powozownię i kuźnię. Jego skomplikowany plan, sugerujący kilkakrotne przebudowy, zbliżał się (obecnie budynek jest zrujnowany, częściowo zburzony do fundamentów) do litery L. Dłuższe skrzydło było nieco wyższe. Pawilon frontem zwrócony jest na północ. Przy narożniku północno-zachodnim dłuższego ramienia wznosi się okrągła, dwukondygnacyjna wieża połączona z nim krótkim korytarzem. Do przeciwległego narożnika (południowo-zachodniego) przylega nieco niższy, jednokondygnacyjny budynek, zapewne dawna wozownia.

             Dolna kondygnacja wieży jest boniowana, z trzema ostrołukowymi otworami (dwa okienne i jeden wejściowy). Ich części łukowe zdobią kształtowane w tynku opaski. Górna kondygnacja jest nieco węższa, oddzielona wypukłym gzymsem w formie profilowanego w tynku półwałka. Na jej obwodzie w równych odstępach rozmieszczone są oculusy. Wieńczy ją gzyms kostkowy i krenelaż. Prawdopodobnie analogiczne zwieńczenia miały ściany pozostałych części budynku.

            Otwory wejściowe znajdują się w różnych miejscach pawilonu – np. w elewacji południowo-zachodniej szeroka, kwadratowa i zamknięta łukiem odcinkowym brama, w elewacji północnej dłuższego skrzydła otwór prostokątny, w elewacji południowej półkolisty. Podobnie zróżnicowane były, tak pod względem wielkości jak kształtu, otwory okienne: czworolistne, półkoliste i w formie ostrołukowego triforium.

            W najlepszym stanie zachowała się wieża i przylegająca do niej część o charakterze pawilonu. Były one najbardziej wysuniętym ku pałacowi fragmentem budowli, wkomponowane w zieleń współtworzyły romantyczny charakter parku.

           Klasycystyczny spichlerz, murowany z cegły i otynkowany został wzniesiony w 2. ćwierci XIX wieku. Jest prostokątny, dwukondygnacyjny z podpiwniczeniem. Od frontu w części środkowej, w obu kondygnacjach znajdują się wgłębne, trójarkadowe portyki wsparte na masywnych kolumnach. Spichlerz jest częściowo zrujnowany. Na elewacjach zachowały się resztki dekoracji – gzymsu kordonowego oddzielającego kondygnacje oraz boniowania, którym ujęte były narożniki i portyk. W małych, kwadratowych otworach okiennych są kraty z zadziorami. Nie istnieje już naczółkowy dach z lukarnami. Wewnątrz obie kondygnacje podzielone są na obszerne hale kryte stropami, wspartymi na belkach i słupach z zastrzałami. Po bokach portyków znajdują się niewielkie, oddzielne pomieszczenia.

            Krajobrazowy park obecnie jest znacznie zdewastowany. Są tu liczne altany i szpalery, stary drzewostan, między innymi buk czerwony, graby, jesiony, klony, lipy, modrzewie. Aleje dojazdowe do pałacu wysadzane są modrzewiami, lipami i kasztanami. Na południe od pałacu znajduje się duży staw.

źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 6 – powiat hrubieszowski, Warszawa 1964

Jerzy Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998

 

Grafika losowa