Pozostałości fortalicji i dawny dwór w Sielcu
Nieistniejąca już fortalicja powstała na miejscu dawnej siedziby Smoków herbu Ślepowron z XV wieku, wzmiankowanej w 1441, od 1543 pozostającej w rękach Uhrowieckich.
Nowy zespół zamkowy został wzniesiony po 1588 (przypuszczalnie w ciągu ostatniej dekady XVI wieku), prawdopodobnie przez Mikołaja Uhrowieckiego, starostę chełmskiego. Pierwsza wzmianka o zamku pochodzi z 1601. W latach 1622 – 1629 był on własnością Krystyny z Uhruska Zbigniewowej Sienieńskiej, chorążyny lubelskiej (siostry Mikołaja). Potem, do 1678 – Daniłowiczów, następnie Zofianny z Daniłowiczów Janowej Cetnerowej, starościny szczurowieckiej i do 1690 Cetnerów. Wtedy Dorota Cetnerówna wniosła go w posagu Stanisławowo Mateuszowi Rzewuskiemu, hetmanowi wielkiemu koronnemu (Rzewuscy byli jego właścicielami do 1944). W 1678 zamek został zniszczony wskutek wybuchu prochów. Zrujnowany obiekt został częściowo rozebrany w ciągu XVIII – XIX wieku oraz w latach 1945 – 1950. Do rejestru zabytków wpisany w 1960.
Pozostałości rozległego zespołu zamkowego usytuowane są na północnej krawędzi bagnistej doliny Krzywólki, prawobrzeżnego dopływu Udalu. Od południa i wschodu ograniczone podmokłymi łąkami i rozlewiskami rzeczki. Frontem zwrócone były na zachód. Zachował się częściowo obwód warowny przedzamcza, pierwotnie zamknięty, założony na planie zbliżonym do kwadratu, z bastejami w narożnikach. Właściwy zamek usytuowany był przypuszczalnie w południowo-wschodniej części założenia, być może częściowo na miejscu obecnego dworu. Pierwotnie prawdopodobnie wydzielony był wewnętrzną fosą. W obrębie murów na przedzamczu znajdował się niegdyś obszerny dziedziniec gospodarczy z budynkami oraz głównym wjazdem od zachodu, na osi.
Z obwodu warownego zachowały się pozostałości fosy od północy i zachodu, część muru kurtynowego od zachodu z basteją północno-zachodnią, czytelny narys części kurtyny zachodniej i kurtyny południowej z fundamentami bastej: południowo-zachodniej i południowo-wschodniej. Północno-wschodnia część obwarowań jest nieczytelna. Mury i basteje wykonane były z kamienia i oblicowane cegłą.
Do wysokości 2/3 istniejącej części kurtyny zachodniej sięga skośne, ciągłe zeskarpowanie (zachowane częściowo) z górną krawędzią zaznaczoną uskokiem, ponad którą umieszczono cokół attyki. Poniżej uskoku znajdują się okrągłe otwory strzelnicze. Zachowana basteja północno-zachodnia ma rzut koła z wciętym kątem prostym od strony dziedzińca (w miejscu styku kurtyn). Jest ona podpiwniczona, dwukondygnacyjna (obniżona po pożarze z 1914), z pochyłymi ścianami. Wewnątrz ściany są otynkowane, ze skośnie rozglifionymi, dwukondygnacyjnymi wnękami zamkniętymi odcinkowo. Na dole we wnękach umieszczone są prostokątne, poziome okna i od północy otwór wejściowy, przekształcone z dawnych strzelnic. U góry strzelnice sklepione odcinkowo. Dolna kondygnacja bastei nakryta jest nowszym, belkowanym stropem, wspartym na dwóch rzędach słupów. Górna analogiczną konstrukcją z belek, otwartą na więźbę dachową. Po 1914 basteję przykryto (zniszczonym obecnie) stożkowym dachem z lukarnami, kryty gontem.
Pozostałe basteje zachowały się jedynie w fundamentach (południowo-zachodnia była prostokątna a południowo-wschodnia pięcioboczna, o ostrym kącie zewnętrznym). Być może w północno-wschodnim narożniku obwodu murów istniała niegdyś druga pięcioboczna basteja, obecnie nieczytelna.
W obrębie wielkiego dziedzińca, po bokach wjazdu widoczne są ślady budynków przylegających niegdyś do kurtyny zachodniej. Od południa usytuowana była tzw. kaplica (rozebrana około 1950), na rzucie prostokąta. Zachowała się kondygnacja piwniczna wysunięta ponad poziom dziedzińca, przesklepiona kolebką. Od północy znajdował się budynek gospodarczy (rozebrany przed 1935), również na rzucie prostokąta. Jego pozostałości to łożyska po belkach stropowych w dolnej części kurtyny i wolnostojąca przypora z przewodem dymnikowym wewnątrz.
Niegdyś na północ od zamku ulokowany był barokowy pałac z XVIII wieku (w miejscu wcześniejszej, XVII-wiecznej siedziby wybudowanej przez Rzewuskich po zrujnowaniu zamku), wzmiankowany w 1787. Otaczał go park o swobodnej kompozycji, obejmujący cały teren dawnej fortalicji. Pałac został rozebrany – lub przebudowany, z zatarciem cech stylowych – pod koniec XIX wieku (według Katalogu zabytków… między połową XIX wieku a początkiem XX wieku). Funkcję siedziby Rzewuskich przejął zachowany do dzisiaj murowany dwór. Po II wojnie światowej majątek został przejęty przez państwo. W budynku dworu mieściła się administracja Państwowego Ośrodka Maszynowego i siedziba Rady Narodowej. Obecnie szkoła podstawowa, na potrzeby której w ostatnich latach przeprowadzono gruntowny remont. Założenie dworsko-parkowe zostało objęte ochroną konserwatorską w 1981.
Dwór jest murowany i otynkowany, frontem skierowany na zachód, na rzucie prostokąta. Część południowa elewacji frontowej jest pięcioosiowa, parterowa, z niewielkim ryzalitem, który poprzedza czterokolumnowy portyk z trójkątnym szczytem. Część północna – piętrowa, z prostokątnym ryzalitem od frontu i półokrągłym, parterowym z boku. W parterze ma dwa okna, na piętrze drzwi poprzedzone balkonem i ujęte po bokach dwoma oknami. Elewacja wschodnia jest ośmioosiowa, południowa nie ma okien, jedynie dwa półkoliście zwieńczone okienka na strychu. Elewacje obiega gzyms cokołowy i wieńczący. Wszystkie okna są prostokątne. Poszczególne części budynku nakryte są dachami dwuspadowymi, przenikającymi się pod kątem prostym.
Park otaczający zespół dworski i zamkowy ma powierzchnię 4,03 hektara, układ kompozycyjny o charakterze osiowym i symetrycznym. Główna aleja dojazdowa, obsadzona kasztanowcami, jesionami i klonami, prowadzi do dworu, przed którym znajduje się gazon. Za dworem zachował się sad i warzywniak. W parku rośnie około 340 drzew, ciągną się szpalery jesionów oraz aleje lipowe i grabowe.
Przy bramie wjazdowej (obecnie po zewnętrznej stronie obwodu murów, pierwotnie na dziedzińcu zamkowym) stoi kamienna, barokowa figura Najświętszej Marii Panny Assunty (2 połowa XVII wieku). Rzeźba jest umieszczona na wysokiej kolumnie kompozytowej, oplecionej winoroślą, z czworobocznym cokołem.
źródła:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 – powiat chełmski, Warszawa 1968
S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego. Zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2016
