Dzisiejsza data:

Pałac w Surhowie

Pałac został wzniesiony przez Pawła hr Cieszkowskiego i jego żonę Zofię z Kickich

           Budowa rozpoczęła się po 1813 (kiedy to Cieszkowscy stali się właścicielami wsi), zakończyła w 1818/19 roku. W latach 1818 – 1820 wnętrze zostało ozdobione klasycystyczną dekoracją malarską (tempera, autorstwa włoskiego malarza Mikołaja Montiego) i sztukateryjną oraz rzeźbami Antonia Canovy.

           Pałac uległ uszkodzeniom podczas I i II wojny światowej. W 1944 majątek przeszedł na własność skarbu państwa i został rozparcelowany, budynek pałacu częściowo zdewastowany, pozbawiony został zabytkowego wyposażenia wnętrza. Tuż po wojnie urządzono w nim magazyn zbożowy, następnie przez krótki czas mieścił się tu Dom Inwalidów Wojennych a od 1946 do dziś Dom Pomocy Społecznej (wcześniej pod nazwą Państwowy Zakład Specjalny dla Nieuleczalnie Chorych).

           Budynek był restaurowany w 20-leciu międzywojennym, następnie w latach 1946 – 1947, 1949 – 1954 i 1962 – 1969 (między innymi zmiana pokrycia dachu z gontu na blachę miedzianą), w 1992 roku.

           Pałac położony jest na niewielkim wzniesieniu, zwrócony frontem na północ, otacza go rozległy park. Do zabytkowych budynków należy także murowana „rządcówka” z 1. połowy XIX wieku (obecnie mieszkanie prywatne), usytuowana na północny zachód od pałacu oraz gorzelnia położona na północny zachód od reszty zespołu (według Katalogu zabytków… zbudowana w 1. połowie XIX wieku, według W. Tarnasa w 1906, w miejsce starszej).

           Pałac jest klasycystyczny, murowany z cegły i otynkowany. Parterowy, z piętrową, trójosiową częścią środkową, na wysokich piwnicach. Ma rzut wydłużonego prostokąta, dłuższe elewacje są jedenastoosiowe, z półwgłębnym portykiem jońskim na osi od frontu i prostokątnym, płytkim ryzalitem od tyłu.

           Na zewnątrz prostokątne otwory okienne, w prostych obramieniach z nadprożami mają rytmiczny układ, te na osiach skrajnych są zmodyfikowane (pierwotnie podwójne). Elewacje wieńczy gzyms modylionowy. Frontowy portyk joński w wielkim porządku, o dwóch filarach przyściennych i dwóch kolumnach, zwieńczony jest belkowaniem i trójkątnym przyczółkiem. Pierwotnie był on wypełniony sztukaterią z motywami rogów obfitości obejmujących tarczę herbową z koroną. Sztukaterie o charakterze groteski pokrywały też prostokątne pola pomiędzy kondygnacjami wnęki portykowej. W elewacji tylnej wyodrębnione są trójosiowe partie boczne, których okna środkowe znajdują się w płytkich wnękach i ujęte są kanelowanymi półkolumnami doryckimi. Na piętrze ryzalitu (zwieńczonego schodkowym szczytem) znajduje się trójdzielne okno palladiańskie. Budynek ma dach czterospadowy, kryty blachą.

           Wnętrze ma układ dwutraktowy, nieco przekształcony, pokoje w trakcie południowym (tylnym) tworzą ciąg amfiladowy. W częściach bocznych parteru i na piętrze trakty oddzielone są wąskimi korytarzami. Pomieszczenia nakryte są sufitami z fasetami, jeden z pokoi belkowanym pułapem. Na parterze od frontu znajduje się hall z klatką schodową, pierwotnie dwubiegową, obecnie częściowo przebudowaną, półtorabiegową. Ściana przeciwległa do wejścia rozczłonkowana jest czterema kanelowanymi półkolumnami doryckimi. W pokoju przylegającym do hallu znajduje się klasycystyczny, boniowany kominek.

           Pośrodku traktu tylnego jest prostokątny salon zwany ,,białą” salą, ze ściętymi narożnikami północno-wschodnim i północno-zachodnim. Jego ściany zdobią prostokątne płyciny w profilowanych obramieniach, w ścianie południowej znajdują się trzy porte-fenetry, dla których ramy tworzą cztery drewniane pilastry hermowe na cokołach. Hermy w kształcie popiersi z białego marmuru, będące personifikacją czterech pór roku i uważane za dzieła Antoniego Canovy według jednego źródła zaginęły w 1946, według innego po śmierci Augusta Cieszkowskiego w 1832 zostały przeniesione do jego majątku w Wierzenicy. W jednym narożniku salonu jest klasycystyczny kominek z okładziną z białego marmuru, w drugim półkolista nisza, niegdyś miejsce na piec. Obok salonu, od wschodu znajduje się dawna sypialnia z prostokątną alkową. Otwór do alkowy ujęty jest parą kolumn i parą półkolumn jońskich, na ścianach prostokątne płyciny w profilowanych obramieniach.

           O zabytkowej wartości pałacu świadczy nie tylko zachowana pierwotna bryła budynku, ale także bogaty wystrój malarski (tematyka biblijna oraz mitologiczna) i sztukateryjny (motywy geometryczne, roślinne i figuralne, historyczne i symboliczne). Na suficie salonu znajduje się owalny plafon (otoczony złoconymi sztukateriami) z malowaną sceną Narodzin Jowisza pośrodku. Powyżej i poniżej niej wkomponowane są dwa koliste medaliony, jeden z postaciami Jowisza i Hery, drugi z dwiema niezidentyfikowanymi mężczyzny i młodzieńca (według innego źródła to Jowisz i Merkury). Na ścianie północnej widnieje Hektor ganiący Parysa, nad drzwiami iluzjonistyczna, półkolista nisza z wazą i kandelabrami po bokach. W sypialni jest plafon z malowanym przedstawieniem Amora unoszącego Psyche, na suficie alkowy tondo ze śpiącym Amorkiem.

           Pokój na zachód od salonu nakryty jest malowanym stropem kasetonowym z rozetami i prostokątnym plafonem ze sceną Nadania Dziesięciu Przykazań Mojżeszowi. Na ścianie wschodniej znajduje się portret idealny króla Kazimierza Jagiellończyka nadającego Statuty nieszawskie, na ścianie zachodniej portret cara Aleksandra I nadającego konstytucję. Nad drzwiami malowana supraporta z księgą i wieńcem. W kolejnych dwóch pokojach od zachodu (stanowiących pierwotnie jedną salę) jest malowany sufit o dekoracji geometrycznej, z wpisanymi w romby dwoma kołami. W pierwszym pokoju na ścianie wschodniej znajduje się portret konny króla Jana III Sobieskiego jako zwycięzcy pod Wiedniem a nad drzwiami malowana supraporta z panopliami. W drugim, narożnym na ścianie zachodniej analogiczny portret księcia Józefa Poniatowskiego skaczącego do Elstery.

           Sufit w pokoju przylegającym do hallu od wschodu zdobi płaskorzeźbione tondo z atrybutami Ceres i Merkurego. Na ścianie wschodniej widnieje malowana, iluzjonistyczna nisza zamknięta półkoliście, z malowanym posagiem Merkurego. Na ścianie północnej, w analogicznej niszy jest malowany posąg Ceres. Nad drzwiami do hallu supraporta z dwoma wazonami i girlandą. Pokoje na piętrze nie mają dekoracji.

          Pozostałości rozległego założenia parkowego, o powierzchni około 6 ha pochodzą z 1. ćwierci XIX wieku (z okresu budowy pałacu). Ma ono układ krajobrazowy, związany kompozycyjnie z naturalnym kompleksem leśnym z jednej strony i zadrzewieniem łęgowym w dolinie rzeki z drugiej. Obecnie jest zaniedbane (między innymi wycięta dojazdowa aleja grabowa), ale zachował się bogaty starodrzew z okazami pomnikowymi.

Źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 8 – powiat krasnostawski, Warszawa 1960

W. Tarnas, Kraśniczyn – dzieje gminy i okolic, Lublin 2006

Grafika losowa