Cerkiew św. Jana Teologa w Terespolu
Data erygowania pierwotnej cerkwi jest nieznana, kolejną, ufundowaną przez Ludwika Konstantego Pocieja, ukończono w 1745, kiedy właścicielem Terespola został Jan Jerzy Flemming. Według S. Jadczaka jest ona tożsama z obecną, natomiast Katalog zabytków… podaje, że tę wybudowano pod koniec XVIII wieku. Do 1874 była ona unicka, następnie prawosławna
Po odzyskaniu niepodległości utworzono tu parafię neounicką (1926), od 1941 cerkiew jest ponownie prawosławna. W 2000 wykonano remont więźby dachowej i pokrycia dachów, w 2005 wymieniono ikonostas, poprzedni został przeniesiony do cerkwi parafialnej św. Marii Magdaleny w Puławach.
Cerkiew położona jest na wschodnim obrzeżu miasta, frontem zwrócona na wschód, murowana z cegły i otynkowana, klasycystyczna. Ma plan prostokąta, w którego obrysie od zachodu mieści się półkolista apsyda części ołtarzowej i dwie zakrystie połączone lokalnością.
Fasada jest nieco szersza od nawy, boniowana. Zdobi ją ślepy, czterokolumnowy portyk dorycki z tryglifowo-metopowym fryzem i ogzymsowanym, trójkątnym naczółkiem. Na osi znajduje się prostokątny portal nakryty odcinkiem gzymsu, ponad nim koliste okno w profilowanej opasce a w bocznych interkolumniach, na tej samej wysokości poziome, prostokątne okienka bez obramień. Szczyt fasady wieńczy ośmioboczna wieżyczka z cebulastym hełmem.
Elewacje boczne posadowione są na cokole, zwieńczone gzymsem i fryzem kostkowym, podzielone pilastrami toskańskimi. Okna zamknięte łukiem odcinkowym, w profilowanych obramieniach, w nawie z uszakami. W drugiej kondygnacji elewacji zachodniej (łącznie z absydą) pomiędzy pilastrami znajdują się prostokątne, ślepe okna dzielone wąskimi pilasterkami. Dach kryty jest blachą, dwuspadowy nad korpusem i pulpitowy nad zakrystiami.
Wewnątrz nawa ma zaokrąglone narożniki, równe jej wysokością prezbiterium jest półkoliste, chór muzyczny od wschodu półeliptyczny. Ściany rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi, zwieńczone uproszczonym belkowaniem z fryzem kostkowym. Korpus nakryty deskowym stropem z fasetą, w zakrystiach płaskim. Chór muzyczny jest drewniany, z pełnym parapetem zdobionym płycinami w formie leżących prostokątów.
Malowidła ścienne, autorstwa A. N. Lizunowa (za Katalogiem zabytków…) pochodzą z 1892. W prezbiterium jest to Bóg Ojciec w otoczeniu sześciu doktorów i patriarchów Kościoła, na narożach Ewangeliści, w nawie Ukrzyżowanie i Zmartwychwstanie.
Ikonostas jest dziełem Michaiła Kątskiego z Łucka (2004–2005). Poza tym w cerkwi znajdują się ikony: Matki Boskiej Częstochowskiej z przełomu XIX/XX wieku, malowana na lustrze, w neorokokowej ramie; Matki Boskiej z Dzieciątkiem – z XIX wieku, w metalowej, posrebrzanej sukience; św. św. Mikołaja, Aleksandry, Teodozjusza, Antoniego, Stefana, Joanicjusza Wielkiego – wszystkie z 4. ćwierci XIX wieku, malowane na blasze oraz takiż Archanioł piszący księgę z 2. połowy XIX wieku. Wyposażenie pochodzi w większości z 2. połowy XIX wieku – początku XX wieku.
Stojąca od frontu cerkwi dzwonnica jest klasycystyczna (według Katalogu zabytków… z końca XVIII wieku), murowana z cegły i otynkowana. Ma formę dwukondygnacyjnej bramy, z boniowanym przyziemiem, opilastrowanymi narożami drugiej kondygnacji i wieńczącym belkowaniem. Na osi przyziemia znajduje się zamknięty półkoliście otwór przelotowy, w drugiej kondygnacji takież przeźrocza (trzy, środkowe szersze). Dach jest czterospadowy, kryty dachówką.
Cmentarz prawosławny położony we wschodniej części miasta został założony w 1. połowie XIX wieku. Znajduje się na nim kilkadziesiąt nagrobków z końca XIX wieku i 1. ćwierci XX wieku oraz kaplica wzniesiona w 1903. Jest ona drewniana o konstrukcji zrębowej, oszalowana, orientowana. Ma plan prostokąta, składa się z nawy, węższego, prostokątnego prezbiterium i małego, prostokątnego przedsionka od frontu. Naroża zdobią aplikacje z faliście wyciętych desek. Okna zamknięte są półkoliście, w deskowych obramieniach. Dachy dwuspadowe, kryte blachą. Nad nawą wznosi się niska, ostrosłupowa wieżyczka z żelaznym krzyżem prawosławnym na kuli. Wewnątrz eklektyczny ikonostas z przełomu XIX/XX wieku.
Źródła:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006
S. Jadczak, Gmina Terespol X–XXI wiek, Lublin [2007]