Cerkiew św. Mikołaja w Zabłociu

Cerkiew unicka, nieznanej erekcji, była notowana w Zabłociu w 1599, w 1904 spłonęła

           Obecna została wzniesiona w latach 1904–1907 z fundacji kupców rosyjskich i ofiar parafian, według projektu Władimira Pokrowskiego. W 1915 wyposażenie (między innymi dzwony, złotnictwo, ornaty i najcenniejsze ikony) wywieziono do Rosji. Cerkiew była odnawiana między innymi w 1972 (remont kapitalny), w 1977 (pokrycie dachu dzwonnicy), w 1979 (odmalowanie wnętrza), w latach 1983–1990.

           Wybudowano ją w stylu neoruskim (rosyjsko-bizantyjskim w terminologii P. Cynalewskiej), zawiera też elementy charakterystyczne dla drewnianych budowli cerkiewnych rosyjskiej Północy. Jest orientowana, murowana z cegły, nieotynkowana, na podmurówce z ciosów kamiennych. Składa się z kwadratowej nawy, dwudzielnej części ołtarzowej (prezbiterium), prostokątnego babińca i wąskiego, prostokątnego przedsionka, z którego wyrasta wieża.

           Fasada jest parawanowa, trójosiowa, dwukondygnacyjna, z kwadratową wieżą na osi, dołem wtopioną. W przyziemiu mieści się wejście zamknięte łukiem koszowym i osłonięte domkiem portalowym (z malowanym Mandylionem w szczycie), w drugiej kondygnacji duże okna, zamknięte półkoliście. W górnej, wyniesionej ponad dach korpusu i ujętej na narożach parami kolumienek, są zamknięte koszowo przeźrocza.

           Elewacja tylna jest dwuosiowa, z oknem bliźniaczym. Elewacje boczne siedmioosiowe, w nawie na osiach drzwi zamknięte łukiem koszowym. Ponad nimi znajdują się trójkątnie zamknięte wnęki z obrazem Chrystusa Pantokratora od północy i Niewiasty Apokaliptycznej od południa. Analogiczne drzwi, tylko węższe prowadzą do prezbiterium. Okna zamknięte są łukiem koszowym, w szerokich opaskach.

           Dachy są wysokie, dwuspadowe, oddzielne dla każdej części budynku, kryte dachówką, z okapami wspartymi na wydatnych, drewnianych kroksztynach. Hełm wieży ma formę ostrosłupowej iglicy z kokosznikami i niewielką, baniastą kopułką. Nad nawą wznosi się duża, kwadratowa wieżyczka na sygnaturkę, z baniastym hełmem.

           Wewnątrz nawa ujęta jest nisko schodzącymi, półkolistymi arkadami, nakryta stropem, przedsionek sklepieniem kolebkowym. Chór muzyczny drewniany, wsparty na dwóch słupach, z tralkową balustradą.

           Malowidła na stropach (Matka Boska Pokrowa w otoczeniu cherubinów w zachodniej części nawy, Chrystus Pantokrator w części środkowej i Ewangeliści w pendentywach) są współczesne, z lat 70. XX wieku.

           Ikonostas w stylu neoruskim pochodzi z około 1907, zawiera ikony z początku XX wieku oraz rokokowe elementy rzeźbiarskie (2. połowa XVIII wieku), zapewne z ikonostasu cerkwi unickiej. Jest dwurzędowy, siedmioosiowy, carskie wrota rokokowe, ażurowe, z ornamentu rocaille, w nich cztery nerkowate kartusze z przedstawieniami Ewangelistów. W dolnym rzędzie znajdują się ikony Matki Boskiej z Dzieciątkiem i Chrystusa Pantokratora, archaniołowie Michał i Gabriel oraz św. Serafin Pustelnik i Mikołaj Cudotwórca. W górnym rzędzie na osi Zaśnięcie Matki Boskiej i poniżej Ostatnia Wieczerza, po bokach patriarchowie, święci: Jan Chryzostom, Bazyli, Grzegorz Dwojesław i Grzegorz Teolog. Na osiach skrajnych w tondach św. Piotr i św. Paweł. W zwieńczeniu rokokowe rzeźby aniołów i para wazonów.

           Barokowe ołtarze pochodzą z cerkwi unickiej (2. ćwierci XVIII wieku). Dwa w części prezbiterialnej mają formę prostokątnych, profilowanych ram, z takimiż mniejszymi w zwieńczeniach. Ujęte są one we wspólne, ażurowe obramienie z suchego akantu. W ołtarzu lewym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, w srebrnej, kameryzowanej sukience i złoconych koronach (około połowy XVIII wieku), w zwieńczeniu św. Pustelnik. W prawym rokokowy krucyfiks (około połowy lub 3. ćwierć XVIII wieku), na malowanym tle z postaciami Matki Boskiej Bolesnej i św. Jana Ewangelisty; w zwieńczeniu Ecce Homo, malowany na desce, z 2. połowy XVIII wieku.

           Dwa ołtarze boczne w nawie są prostokątne, z trójlistnym zwieńczeniem, w ażurowych, akantowych obramieniach. W prawym jako ucho użyte jest wtórnie skrzydło carskich wrót, zapewne z 1. połowy XIX wieku. W lewym ołtarzu znajduje się ikona świętych Patriarchów: Bazylego, Jana Chryzostoma i Grzegorza Teologa (1738), w zwieńczeniu Trójca Św. (2. ćwierć XVIII wieku); w prawym Ofiarowanie Marii w świątyni (koniec XIX wieku).

           Dwa analogiczne kiwoty, w stylu neoruskim, pochodzą z początku XX wieku, w nich ikony Matki Boskiej Częstochowskiej i św. Mikołaja. Chrzcielnica z około połowy XIX wieku, z obrazem Chrystusa Bolesnego jest pounicka, także neobarokowa (3. ćwierć XIX wieku) ambona, z czworobocznym korpusem i kopułowym baldachimem. Na niej na zaplecku znajduje się zwieńczenie lewego ołtarza bocznego, z obrazem Chrzest Chrystusa w Jordanie (2. ćwierć XVIII wieku).

           Na wyposażeniu jest pounicki, rokokowy feretron (około połowy XVIII wieku), w wolutowo-rocaillowej ramie, z główkami aniołków i kartuszem z malowanym Okiem Opatrzności w zwieńczeniu. W nim przemalowany obraz Wniebowzięcia NMP i ikona św. Mikołaja (1909). Dwa XIX-wieczne krzyże procesyjne mają charakter barokowy.

           W cerkwi znajdują się ikony: Matka Boska z Dzieciątkiem w typie Eleusy (1. połowa XVIII wieku), w srebrnej, trybowanej sukience; Przeniesienie relikwii św. Mikołaja (2. połowa XVIII wieku), pounicka; Św. Serafin Sarowski (początek XX wieku) oraz dwie z około 1900, pochodzące z cerkwi w Międzylesiu – Chrystus Pantokrator i Matka Boska z Dzieciątkiem na ornamentalnym, neogotyckim tle. Oprócz tego barokowe obrazy (XVIII wiek) Komunii św. Onufrego i Św. Michała Archanioła.

           Do zabytkowego wyposażenia należy między innymi kryształowy żyrandol z 2. połowy XVIII wieku; całun (płaszczanica) malowany, z końca XIX wieku i haftowany z początku XX wieku; Grób Pański i cyborium (darochranitielnica) z początku XX wieku); korony ślubne z 1. ćwierci XX wieku.

           Kaplica cmentarna pw. św. Rodziny została wzniesiona około 1875, po 1910 przeniesiona na cmentarz prawosławny. W latach 60. XX wieku przeszła remont kapitalny, włącznie z zamianą dachu, ostatni w 2000.

           Jest drewniana, o konstrukcji zrębowej, oszalowana, na podmurówce z kamienia polnego i cegły. W rzucie prostokątna, z trójbocznie zamkniętym prezbiterium zwróconym na północ. Elewacje boczne są jednoosiowe, z oknami zamkniętymi odcinkowo, w prezbiterium na osi znajduje się okno prostokątne. Dach dwuspadowy, kryty eternitem, nad trójkątnymi szczytami wydzielonymi okapem żelazne krzyże.

           Wnętrze nakryte jest stropem, obite płytami pilśniowymi. Ikonostas pochodzi z końca XIX wieku, z wykorzystaniem fragmentów rokokowych (2. połowa XVIII wieku). Podzielony jest filarami o falistym narysie, w dole których są prostokątne płyciny ze snycerskim ornamentem rocaille, w górze prostokątne wnęki. Znajdują się w nim ikony: Salvator Mundi (około połowy XVIII wieku), w mosiężnej, złoconej sukience oraz w zwieńczeniu Chrystus Błogosławiący chleb i wino, trójlistna (przełom XIX/XX wieku). Carskie wrota są eklektyczne (4. ćwierć XIX wieku), z ikonami Zwiastowania. Oprócz tego w kaplicy znajduje się barokowa, pounicka ikona św. Mikołaja (XVIII wiek) oraz obraz św. Michała Archanioła o charakterze ludowym (1. połowa XIX wieku). Na wyposażeniu jest kociołek na wodę z 2. połowy XIX wieku, barokowy lichtarz cynowy (XVIII wiek) oraz dwa podświeczniki z początku XX wieku.

Źródła:

P. Cynalewska – Kuczma, Architektura cerkiewna Królestwa Polskiego narzędziem integracji z Imperium Rosyjskim, Poznań 2004