Cmentarz parafialny rzymskokatolicki
Cmentarz przy ul. Lwowskiej został założony na przełomie XVIII/XIX wieku, poza ówczesnymi granicami miasta.
historia
Położony jest na południe od rynku, na krańcu dawnego przedmieścia Zamojskiego. Pierwotnie był on podzielony na część katolicką i unicką, później (po likwidacji w 1875 kościoła greckokatolickiego) prawosławną. Pod koniec XIX wieku poszerzono go w kierunku południowym, w 1892 został ogrodzony (odgrodzono również część prawosławną od katolickiej) i zyskał trzy bramy wejściowe. W 1915 wyburzono wewnętrzne mury, a rok później cmentarz znowu powiększono. Jego obecna powierzchnia to około 5,5 ha. W 1973 został formalnie wyłączony z użytkowania.
kaplica Bielskich
W centrum pierwotnej części cmentarza znajduje się kaplica grobowa Bielskich - ufundowana w 1. połowie XIX wieku przez przedstawicieli tej rodziny, właścicieli dóbr Uher położonych niedaleko Chełma. Jest ona klasycystyczna, murowana z cegły i otynkowana, na rzucie kwadratu. Narożniki fasady są opilastrowane. Na jej osi znajduje się arkadowe wejście ujęte w pilasterki i trójkątny frontonik, osłonięte daszkiem. Po bokach są wydłużone nisze zamknięte półkoliście, z podwieszonymi metalowymi latarniami. W elewacjach bocznych są półkoliste okna z okratowaniem o motywach ośmioramiennych gwiazd. Elewacje wieńczy profilowany gzyms kostkowy. Dach jest półkopulasty, czteropołaciowy, z latarnią, kryty blachą.
Kaplica jest jednoprzestrzenna, w podpiwniczeniu znajduje się krypta grobowa. Wnętrze zostało znacznie przekształ cone. O pierwotnym przeznaczeniu świadczy wykonane z czarnego marmuru epitafium ostatniego właściciela Uhra z rodziny Bielskich, zmarłego w 1910 Stanisława. Po formalnym za mknięciu cmentarza w 1973 kaplica służyła jako magazyn narzędzi. W 1980 została adaptowana na mauzoleum ofiar II wojny światowej.
kaplica Zajdlerów
Kaplica Zajdlerów, położona w nowszej części cmentarza, została wybudowana w 1909 jako mauzoleum Władysława Zajdlera, szanowanego chełmskiego rejenta i jednocześnie rodzinny grobowiec. Jest ona neogotyc ka (prawdopodobnie projektu Stanisława Diehla vel Dila, ówczesnego architekta powiatowego), na rzucie kwadratu, jednokondygnacyjna, fasadą skierowana na wschód. Murowana z czerwonej cegły, na kamiennym cokole. Z elewacjami kontrastują kształtowane w betonie ozdobne obramienia portalu i niektórych okien, a także fryzy, gzymsy, dekoracyjne kolumienki, sterczyny i daszki uskokowych skarp. W podpiwniczeniu mieszczą się krypty grobowe.
Naroża kaplicy są oskarpowane, wieńczy ją gzyms wyłamujący się w każdej elewacji w trójkątne szczyciki. Nakryta jest wysmukłym, namiotowym dachem z czerwonej dachówki. Elewacja frontowa jest trójosiowa, z ostrołukowym otworem wejściowym na osi środkowej i analogicznymi okiennymi (wąskimi) na osiach bocznych. Granicę pól podkreślają prostokątne, wydłużone nisze i wstawione w nie kolumienki o roślinnych kapitelach. Otwór wejściowy ujęty jest potrójną, profilowaną w betonie opaską ostrołukowego portalu. Dwuskrzydłowe, metalowe drzwi mają ostrołukowe prześwity w każdym skrzydle i takież nadświetle - dekorowane żeliwną armaturą o wzorze maswerków i wypełnione witrażami. W szczycie fasady umieszczona jest dekoracyjna blenda w kształcie trójkąta o wypukłych bokach, z trójliściem wewnątrz. W elewacjach bocznych znajdują się po trzy ostrołukowe okna (z nieco większym środkowym) – ujęte wspólną, kształtowaną w betonie, ostrołukową i profilowaną opaską. W elewacji tylnej jest tylko ostrołukowa blenda.
Ponad narożniki elewacji wyrastają smukłe sterczyny. Mają one formę ażurowych wieżyczek zwieńczonych ozdobnymi pinaklami z żabkami na krawędziach i kwiatonami w szczycie. Kwiatony zdobią również wierzchołki szczycików elewacji. Obrzeża dachu ujęte są balustradkami zdobionymi fryzem z czworoliści.
Kaplica jest jednoprzestrzenna, wewnątrz otynkowana na gładko. Nakryta jest jednym przęsłem sklepienia gwiaździstego (z kwiatonowym zwornikiem), którego cienkie, delikatnie profilowane żebra spływają na roślinne kapitele smukłych kolumienek w narożach budynku. Wyposażenie stanowi drewniany, neogotycki ołtarz, kolorowe witraże oraz żeliwne epitafia członków rodziny Zajdlerów (między innymi Pelagii z Herrów Władysławowej Zajdler, żony rejenta, zm. 1908).
wybrane nagrobki
Na cmentarzu znajdują się liczne klasycystyczne nagrobki, przeważnie kamienne. Najstarsze pochodzą z 1. połowy XIX wieku, między innymi Franciszka Olechowskiego, podprefekta obwodu chełmskiego (zm. 1816), z herbem Ratułd; Sebastiana Czaplica (zm. 1832) – w kształcie postumentu z urną; Henryki z Górskich Niemirowskiej, dziedziczki Nowosiółek (zm. 1841) – w kształcie wysokiego krzyża na czworobocznym postumencie, z herbem Trzaska.
Wśród nagrobków żeliwnych wyróżnia się między innymi ten Tadeusza Zawistowskiego (zm. 1855) – w kształcie kolumny zwieńczonej urną.
Z grobów żołnierskich - mogiła powstańców z 1863 (prawdopodobnie uczestników bitwy stoczonej 5 VIII pod Depułtyczami lub potyczki z 2 XI na terenie cmentarza).
Obok kaplicy Zajdlerów znajduje się skromna płyta nagrobna znanego chełmskiego społecznika, dra Edwarda Łuczkowskiego (zm. 1932).
źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968
2. S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009
3. J. Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998