Dzisiejsza data:

Cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie

Pierwsza wzmianka dotycząca Żydów w Szczebrzeszynie pochodzi z 1454 roku. Informacja o opłaceniu podatku w 1507 wskazuje, że istniała tu już gmina wyznaniowa.

W zachodniej części miasta, przy ul. Cmentarnej położony jest kirkut. Miejsce grzebalne wyznaczył gminie żydowskiej w 1593 ówczesny właściciel miasta, Jan Czarnkowski. Natomiast według A. Trzcińskiego cmentarz powstał co najmniej na początku XVI wieku. Był sukcesywnie powiększany i funkcjonował do czasu II wojny światowej.

Kirkut ma kształt wieloboku o powierzchni 1,8 ha, położony jest na dwóch wzgórzach. Podczas okupacji został zdewastowany przez Niemców, ale pomimo tego posiada jeden z najbardziej interesujących a jednocześnie największy na Lubelszczyźnie zespół nagrobków. Zachowało się tu około 2 000 macew (według A. Przysady – 400). Groby usytuowane są w rzędach, w zdecydowanej większości skierowane na wschód. Duża ich część jest poprzewracana, także zapadnięta w ziemię.

Najstarsza część cmentarza znajduje się na lewo od wejścia, wzdłuż boku prostopadłego do ulicy. Zachowało się tu kilkanaście macew z XVI wieku (najstarsza z 1545). Są to stele o zwieńczeniu prostokątnym, z wklęsłymi napisami, bez dekoracji. W kierunku południowym rozciąga się obszar grzebalny z XVII - XVIII wieku. Jest tu wiele bogato rzeźbionych macew o precyzyjnym detalu kamieniarskim. W zdobnictwie przeważają motywy roślinne.

Większość nagrobków pochodzi jednak z końca XIX i początku XX wieku i znajduje się w zachodniej połowie cmentarza. Na nich zachowały się licznie ślady polichromii, inne są tu też motywy zdobnicze. Są to dłonie ułożone w gest błogosławieństwa (na nagrobkach kapłanów), dzban i misa (Lewici), ręka wrzucająca monety do puszki (zmarły wspomagał biednych), korona (zależnie od kontekstu może oznaczać koronę Tory – pobożność, koronę kapłaństwa lub koronę dobrego imienia). Liczne są szafy z książkami – każdy pobożny Żyd poświęcał swój wolny czas na studia religijne.

W północno-zachodniej części kirkutu znajduje się duża kwatera kobieca (zgodnie z tradycją Żydzi grzebali mężczyzn i kobiety oddzielnie). Jak pisze A. Trzciński, ta partia cmentarza, w miarę dobrze zachowana, pozwala uchwycić charakter żydowskich nekropolii. Nagrobki kobiet oznaczone są przeważnie świecznikami, gdyż do nich należało zapalanie świec na rozpoczęcie szabatu. Epitafia są dość typowe, np. „Zmarła 11 ijar 5671 roku [1911]. Tu spoczywa kobieta poważana, skromna, młoda. Pani Tojba Gitil, córka naszego nauczyciela Jaakowa Szlomo. Niech będzie dusza jej zawiązana w woreczku żywych” (u A. Przysady -„Niech dusza jej będzie włączona w wieniec życia wiecznego”).

Na cmentarzu znajdują się także dwie zbiorowe mogiły, w których pochowano około 2 300 szczebrzeszyńskich Żydów, zamordowanych przez Niemców w 1942 roku. W 1991 odsłonięto pomnik w kształcie kamiennej ściany, na której umieszczono trzy płaskorzeźby macew. Na dwóch bocznych widnieje pamiątkowy napis w języku hebrajskim, a na środkowej w języku polskim.

Według A. Przysady ostatni szczebrzeszyński Żyd – Jankiel Grojser, żołnierz gen. Andersa, uczestnik walk pod Monte Cassino – zmarł w latach 60. XX wieku i pochowany jest na cmentarzu katolickim.

Kirkut został przekształcony w park, w którym rośnie około 150 drzew liściastych. Kilkanaście okazów zostało uznanych za pomniki przyrody.

źródła

  1. A. Przysada, Szczebrzeszyn – miasto bogate historią i ludźmi, Szczebrzeszyn – Rzeszów 2014

  2. A. Trzciński, Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1990

 

Grafika losowa