Zespół dworca kolejowego w Białej Podlaskiej
Zespół dworca kolejowego ulokowany jest w południowej części miasta. Obejmuje teren od alei Jana Pawła II na wschodzie, Kościuszki i Kolejowej na północy, Łomaskiej na zachodzie i torów kolejowych na południu. Kiedyś rozciągały się tu obszary leśne, które przecinała ul. Dokudowska. Przedzieliła ją zbudowana w 1867 roku linia kolejowa Warszawa–Brześć. Po jej północnej stronie stanął budynek dworca kolejowego. Nazwę tego odcinka ulicy zmieniono wówczas na Kolejową.
Pierwotny budynek dworca został wybudowany w latach 1867-1868 według projektu Alfonsa Ferdynanda Kropiwnickiego, wraz z linią kolejową. Był parterowy, typowy dla architektury carskiej Rosji. Został spalony przez Kozaków podczas odwrotu wojsk rosyjskich w 1915 roku. Obecny dworzec, projektu Władysława Kwapiszewskiego, wzniesiono przed 1928 rokiem, jak podaje S. Jadczak – w stylu typowym dla architektury lat 20-tych, z inspiracją renesansową. W 1991 roku elewacje zostały wyremontowane, dach zyskał nowe pokrycie. W 2014 roku zakończył się remont generalny obejmujący także renowację wnętrza.
Budynek frontem zwrócony jest na północ. Ma plan prostokąta, jest dwukondygnacyjny, z dwuosiowym szczytem (S. Jadczak określa go jako parterowy, z ogromną, dwukondygnacyjną facjatą). Murowany z cegły i otynkowany, w stylu dworkowym. Elewacja północna w pierwszej kondygnacji jest trzynasto-, w drugiej dziesięcioosiowa. Szczyt ujęty jest toskańskimi pilastrami i wolutowymi spływami (które zakończone są kulami), zwieńczony wykrojowym naczółkiem. Na osi znajduje się przedsionek poprzedzony schodami na rzucie półkola. Okna są prostokątne, w dolnej kondygnacji zamknięte półkoliście. W trzeciej i dziewiątej osi znajdują się prostokątne drzwi.
Elewacje boczne są czteroosiowe, jednokondygnacyjne, z dwuosiowymi szczytami o nieregularnym wykroju. Poprzedzone są aneksami z rodzajem otwartych arkadą ganków na narożach. Elewacja południowa jest piętnastoosiowa, analogiczna do północnej, bez przedsionka. Dach jest wysoki, czterospadowy typu łamany polski, nad przedsionkiem pulpitowy, kryty blachą.
W środku znajduje się duży hol z antresolą. W pomieszczeniach bocznych – świetlica dla podróżnych oraz lokale PKP.
Na budynku (od strony torów) umieszczono tablicę upamiętniającą pobyt na dworcu w 1920 roku Józefa Piłsudskiego oraz drugą, pamięci żołnierzy AK – kolejarzy stacji Biała Podlaska.
Na północny wschód od dworca znajduje się dawna wieża ciśnień, wzniesiona w 1928 roku według typowego projektu (historyzm z elementami neogotyku). Jest ona murowana z cegły i otynkowana, na kamiennej podmurówce. Ma plan ośmioboku, jest dwukondygnacyjna, z mezzaninem. W wysokiej dolnej kondygnacji znajdują się nieregularnie rozmieszczone, zamknięte półkoliście okna. Druga kondygnacja wydzielona jest wydatnym gzymsem z okapem. Od południa jest w niej wykusz wsparty na palmowej konsoli. W mezzaninie są niewielkie, prostokątne okienka. Dach jest wysoki, dwustrefowy, ostrosłupowy, kryty dachówką i zwieńczony iglicą. S. Jadczak określa wieżę jako zbudowaną w stylu polskim z lat 20-tych XX wieku, z gzymsami naśladującymi renesansowe.
W skład zespołu wchodzi także dawna parowozownia – murowany budynek przy ul. Stacyjnej 9, pochodzący z czasów budowy kolei. Obecnie mieści się tu Miejski Dom Kultury. Z dworcem związane są również liczne budynki mieszkalne i gospodarcze z XIX-XX wieku, między innymi budynek mieszkalny przy ul. Stacyjnej 5, murowany z cegły, parterowy, z tynkowanym detalem.
Oddzielną infrastrukturę miała kolejka wąskotorowa wybudowana przez Niemców w 1915 roku w celu gospodarczej eksploatacji Podlasia. Poprowadzono dwie linie: z Białej Podlaskiej przez Leśną do Konstantynowa i z Białej do Janowa Podlaskiego. W mieście znajdowały się dwie stacje. Kolejka została zlikwidowana w 1971 roku. Na odcinku od ul. Orzechowej do ul. Kościuszki zbudowano na miejscu torów jezdnię aktualnej alei Jana Pawła II. Przy niej znajduje się jeden z dawnych budynków stacyjnych kolejki (zaadaptowany na mieszkania i sklepy). Drugi jest zlokalizowany – według Katalogu Zabytków… – przy ul. Kościuszki 15. Jest on murowany z cegły, ma plan litery L. Korpus jest parterowy, 13-osiowy, części skrajne – poprzeczne, piętrowe, trójosiowe, skrzydło południowo-wschodnie – parterowe, czteroosiowe. Elewacje boczne są czteroosiowe. Okna znajdują się w płycinach. Część piętrową wieńczą szczyty z zębatym fryzem z cegły. Dachy są dwuspadowe, kryte blachą. Według innych źródeł w budynku tym mieściły się koszary carskie a stacja kolejki znajdowała się w murowanym budynku na skrzyżowaniu ul. Brzeskiej i alei Jana Pawła II.
źródła
S. Jadczak, Biała Podlaska – dzieje miasta i jego zabytki, Lublin 1993
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, woj. lubelskie, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006
