Kościół pod wezwaniem Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Moniatyczach

Parafia rzymskokatolicka w Moniatyczach istniała już w XV wieku, nie wiadomo, kiedy wybudowano pierwszy kościół.

           Ten pierwszy kościół spalił się pod koniec XVI wieku. W 1599 odbudowano kościół, zaś w 1603 wizytacja biskupa chełmskiego J. Zamojskiego zanotowała kościół jako nowy. Fundowany on był przez właściciela wsi Samuela Koniecpolskiego, miał dwie kaplice. Trzeci kościół w Moniatyczach pod wezwaniem św. Piotra i Pawła i Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny ufundował Stefan Stanisław Czarniecki pisarz polny korony. Kościół powstał w końcu XVII wieku, miał pierwszy grób murowany, na cmentarzu stała drewniana dzwonnica. Następny kościół ufundował Józef Kuropatnicki, kasztelan biecki, w 1739 roku. W 1773 kościół potrzebował remontu, przetrwał jednak jeszcze kilkadziesiąt lat.

           Obecny został wzniesiony w 1870 (12 IV – 21 XII) staraniem ks. Józefa Słabczyńskiego na miejscu poprzedniego, ufundowanego przez Józefa Kuropatnickiego. Projekt wykonał Władysław Pliszczyński, budowę prowadził majster Jan Krzewiński z Kazimierza. Świątynię konsekrowano trzy lata później. W 1921 polichromię wewnątrz wykonał Tadeusz Korpal z Krakowa. Remonty przeprowadzono między innymi w 1926, 1963 (dach), 1978 roku. Pod koniec lat 80. XX wieku wnętrze wyłożono drewnianą boazerią.

Kościół jest orientowany, drewniany o konstrukcji zrębowej, na podmurówce, oszalowany. Do prostokątnej nawy od wschodu przylega węższe, wydłużone prezbiterium zamknięte trójbocznie, od zachodu jeszcze węższa kruchta. Przy prezbiterium od północy i południa znajdują się prostokątne zakrystia i składzik.

Na zewnątrz ściany oszalowane są pionowo deskami, z listwowaniem, rozczłonkowane obitymi deskami lisicami, które imitują pilastry. Podtrzymują one wieńczące belkowanie z gzymsem arkadkowym. Otwory okienne zamknięte są łukiem ostrym, mają ozdobne obramienia. We wschodniej ścianie prezbiterium jest oculus.

Dachy nad nawą, kruchtą i przybudówkami są dwuspadowe (z trójkątnymi szczytami nad nawą i kruchtą, oddzielonymi okapami), nad prezbiterium pięciopołaciowy. Nad dachem nawy wznosi się wysoka, barokowa wieżyczka na sygnaturkę. Wszystkie dachy obite są blachą.

Wewnątrz kościół nakryty jest stropami, w nawie i prezbiterium z fasetami.

W nowym ołtarzu głównym obraz św. Piotra Apostoła, z obu stron znajdują się barokowe rzeźby drewniane św. Anny i św. Joachima (2 połowa XVIII wieku). W ołtarzu bocznym z prawej strony znajduje się obraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. W ołtarzu bocznym z lewej strony znajduje się obraz św. Antoniego Padewskiego, a wewnątrz jest obraz św. Walentego. Na ścianach kościoła, w pobliżu ołtarza głównego wiszą dwa olejne obrazy w drewnianych ramach - św. Józef, obraz malowany w 1879 i św. Franciszek z Asyżu - obraz malowany przez malarza z Warszawy Jana Malagę. Jest to ofiara dla kościoła parafialnego Franciszka Kantora z Turkołówki z 1955 roku. Ławki w prezbiterium i w nawie są z roku 1965 i 1972. Na wyposażeniu jest regencyjna monstrancja i kielich (połowa XVIII wieku).

Współczesna kościołowi dzwonnica została wybudowana w tym samym stylu (ten sam projektant). Jest drewniana, o konstrukcji słupowo-ramowej, kwadratowa i dwukondygnacyjna. Na zewnątrz oszalowana pionowo z listwowaniem. Na narożach ujęto ją pilastrami, między kondygnacjami i pod okapem biegnie gzyms arkadkowy. Otwory okienne zamknięte są łukiem ostrym, w dekoracyjnych obramieniach. Prostokątne drzwi wejściowe mają dekorację wycinaną w drewnie. Dach jest namiotowy, kryty blachą.

Kościół w Moniatyczach jest typowym kościołem bezwieżowym, a jednocześnie ostatnim drewnianym kościołem na Zamojszczyźnie wzniesionym przed odzyskaniem niepodległości.

źródła:

1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII – woj. lubelskie, z. 6 – powiat hrubieszowski, Warszawa 1964

2. Drewniane budownictwo sakralne – powiat Tomaszów Lubelski, powiat Hrubieszów, Lublin 2008