Kościół pod wezwaniem Opieki Najświętszej Maryi Panny w Budyninie

           Pierwsza wzmianka o istniejącej tu cerkwi prawosławnej pochodziła z 1531 roku, data erekcji pierwszej cerkwi jest nieznana. W latach 1596 do końca II wojny światowej cerkiew zamieniona została na greckokatolicką

           Kolejna, greckokatolicka Opieki Matki Bożej, obecnie od 1946 roku kościół rzymskokatolicki filialny Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny (dzisiejszy kościół filialny parafii w Machnówku), drewniana, została wzniesiona w 1887 roku na miejscu poprzedniej, z roku 1774.

          Za Apokryf Ruski dostęp: 20-03-2024: 

           Wg mieszkańca wsi, który zastrzegł sobie anonimowość [rozmowa telefoniczna z 26 lutego 2016 r.], w latach 80. XX w. przez niedopatrzenie urzędowe właścicielką świątyni stała się mieszkanka wsi Zofia Adamczyk, która kupiła ją jako jednohektarową działkę, gdzie cerkiew nie figurowała jako czynna świątynia posiadająca właściciela. Właścicielka po 11 latach pod wpływem starań ks. Józefa Bednarza darowała cerkiew na własność parafii rzymskokatolickiej w Machnówku (wcześniej Adamczyk rozebrał budynek plebanii greckokatolickiej). W tym czasie doszło m.in do zniknięcia kilku ikon (ksiądz rzymskokatolicki miał zabrać je do odnowienia) i innych elementów wyposażenia świątyni, m.in. carskich wrót, niektóre zostały umieszczone w dzwonnicy, m.in. ikony z ikonostasu, szaty. Balaski miał wycinać siekierą sam ks. J. Bednarz [informacje zebrane w Budyninie, sierpień 2010 r.]
Według tegoż anonimowego mieszkańca wsi carskie wrota zostały usunięte ze świątyni przed objęciem parafii przez ks. Bednarza i umieszczone pod dzwonnicą. Po jakimś czasie ksiądz przeniósł je do cerkwi, lokując za ołtarzem, jednak zostały usunięte przez nieznane osoby (proboszcz nie miał w tym czasie kluczy do świątyni), zatem polecił umieścić je w salce w dzwonnicy; o dalszych losach carskich wrót nie udało się uzyskać więcej informacji [rozmowa telefoniczna z 26 lutego 2016 r.].

Świątynia usytuowana jest w środku wsi, na cmentarzu przycerkiewnym z resztkami zadrzewienia. Dawniej miał on drewniane ogrodzenie przykryte dwuspadowym daszkiem.

Budynek jest drewniany o konstrukcji wieńcowej, trójdzielny. Babiniec i nieco tylko dłuższa i szersza nawa założone na planie kwadratów, prezbiterium węższe, prostokątne, zamknięte trójbocznie. Przy nim od północy i południa znajdują się niskie zakrystie.

Zręby wszystkich trzech głównych części mają tę samą wysokość. Nad nimi wznoszą się ośmioboczne, wysokie tambury na pendentywach przykryte ośmiopołaciowymi, lekko przedłużonymi kopułami. Kopuły zwieńczone są latarniami w formie barokizujących wieżyczek (z cebulastymi hełmami).

Od frontu znajduje się ganek wsparty na dwóch słupach, nad nim rodzaj kurtyny z desek, z łukowym wycięciem od spodu. Nieco wyżej nad gankiem całą szerokość ściany frontowej zajmuje balkon (galeria) ze szczelną barierką z desek. Przykryty jest on daszkiem o trzech połaciach, wspartym na czterech słupach. W części środkowej balkon podtrzymują przedłużone słupy ganku, jego boki są wsparte na profilowanych konsolach.

W dolnej części elewacje obiega dookoła zadaszenie wsparte na rysiach, przerwane w miejscu ganku i zakrystii (nad nimi daszki trójspadowe). Ponad zadaszeniem ściany są oszalowane pionowo. Kopuły i wszystkie daszki pokryte blachą. W wejściu od zachodu znajdują się klepkowe drzwi, nad nimi data budowy cerkwi.

Wewnątrz nawa nakryta jest pozornym, ośmiobocznym sklepieniem kopulastym, zakrystie stropami. Tęcza jest półkolista. Wnętrze pokryte jest polichromią o tradycjach barokowych (1892 rok), z iluzjonistycznymi motywami architektonicznymi i przedstawieniami figuralnymi. Zachował się pocerkiewny ikonostas oraz dwa rokokowo-ludowe ołtarze boczne (XIX wiek), z ikonami Chrystusa Pantokratora i Matki Boskiej z Dzieciątkiem (zapewne 2. połowa XVIII wieku, gruntownie przemalowane). Na wyposażeniu jest między innymi pacyfikał o tradycjach barokowych (zapewne z XIX wieku), rokokowa monstrancja (2. połowa XVIII wieku), gładka puszka z XVIII wieku oraz dwa cynowe krucyfiksy ołtarzowe z 1. połowy XIX wieku.

Jak pisze J. Górak, cerkiew w Budyninie – z nawą niewiele dłuższą i szerszą od babińca, ze zrębami poszczególnych części o tej samej wysokości i kopułami o prawie równej wysokości – stanowi jakby rozwinięcie zapoczątkowanej w Dłużniowie idei wzniesienia cerkwi trzykopułowej, z częściami o jednakowej wysokości i przestrzeni. To w pewnym sensie próba stworzenia nowej formy cerkwi, nieznanej na terenie Zamojszczyzny i niezwykle rzadkiej na obszarach występowania cerkwi drewnianych.

Przy kościele stoi wzniesiona równocześnie z nim dzwonnica. Jest drewniana o konstrukcji słupowo-ramowej, oszalowana. W rzucie czworoboczna, ma dwie kondygnacje. Dolna jest szersza, nakryta wydatnym daszkiem okapowym, górna węższa, z niewielkimi, arkadowymi otworami u szczytu. Dach sześciopołaciowy, kryty blachą.

Na cmentarzu przycerkiewnym zachował się stary nagrobek w kształcie niskiego, kamiennego krzyża.

źródła:

1. J. Górak, Dawne cerkwie drewniane w województwie zamojskim, Zamość 1984

2. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII – woj. lubelskie, z. 6 – powiat hrubieszowski, Warszawa 1964 

3. Andrzej Glinka, Andrzej Walenciak, Paweł Walenciak, Przewodnik Małopolska północno-wschodnia, Warszawa 2000