Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja w Szczebrzeszynie
Pierwszą, drewnianą świątynię rzymskokatolicką w Szczebrzeszynie ufundował Dymitr z Goraja, właściciel miasta. Istniała ona już zapewne w 1394.
W 1398 arcybiskup halicki Jakub erygował tu parafię. Gdy właścicielem Szczebrzeszyna została Andrzej Górka, zwolennik reformacji, kościół zamieniono na zbór kalwiński (1570). W 1583, w czasie pożaru zamku i miasta zniszczona została także świątynia.
W to miejsce, w latach 1610 - 1620 szczebrzeszyński proboszcz, ks. Mikołaj Kiślicki wystawił własnym nakładem kościół murowany. Konsekrował go w 1620 Jerzy Zamoyski, biskup chełmski. Nie była jeszcze wtedy ukończona wieża, dalsze prace prowadzono w ciągu 1. połowy XVII wieku. Pomiędzy 1644 a 1648 kościół został spalony przez Tatarów, później spustoszony przez Szwedów, ale nie wpłynęło to znacząco na jego konstrukcję architektoniczną. Został odbudowany przez proboszcza Jana Unikowskiego w 1668. Kolejny pożar, w 1754, nie spowodował większych szkód.
Na początku XIX wieku wbudowano w ostatnie przęsło korpusu chór muzyczny. W latach 1867 - 1871 a następnie w 1897 przeprowadzono gruntowną restaurację kościoła, która przyczyniła się do zubożenia jego bryły. W trakcie tych prac uproszczono formę szczytu (pierwotnie w stylu renesansu lubelskiego), rozebrano XVII-wieczną sygnaturkę i zastąpiono ją wieżyczką neobarokową, wieżę zwieńczono nowym hełmem.
Obie wojny światowe kościół przetrwał bez większych zniszczeń (podczas II został zamknięty przez Niemców). Tuż po wyzwoleniu Szczebrzeszyna w lipcu 1944 parafia wznowiła działalność. Pomimo kilkukrotnych remontów po zniszczeniach kościół w zasadzie zachował pierwotny, XVII-wieczny wygląd.
Został on wybudowany na północ od rynku, z cegły i wapienia. Jest orientowany, z trójnawowym, halowym, czteroprzęsłowym, korpusem. Przylega do niego niższe i węższe (ale szersze od nawy głównej), jednoprzęsłowe prezbiterium z absydą na planie połowy sześcioboku. Po obu stronach korpusu znajdują się dwie kaplice na planie zbliżonym do kwadratu. W zewnętrznej bryle kościoła kaplica północna tworzy jednolity blok z obszernym aneksem przy prezbiterium. Mieści on zakrystię z przedsionkiem a na piętrze skarbiec. Do frontowej elewacji kościoła, z trójkątnym szczytem przylega przysadzista, trójkondygnacyjna wieża z kruchtą w przyziemiu, nakryta barokowym hełmem (stanowi ona główny akcent w bryle budowli). Dolna kondygnacja wieży jest czworoboczna, dwie wyższe ośmioboczne.
Portal główny (ujmujący półkoliste wejście) jest barokowy, boczne późnorenesansowe – odkute z kamienia pińczowskiego, skromne w formie, z dwiema płaskorzeźbami aniołków wkomponowanymi w pachy półkolistych, gładkich arkad. Materiał, z którego wykonano te portale, charakterystyczna forma aniołków i dekoracji ornamentalnej mogą wskazywać na warsztaty pińczowskie, powielające w 1. połowie XVII wieku manierystyczne schematy przyniesione do Polski przez Santiego Gucciego.
W zewnętrznej ścianie prezbiterium znajduje się nisza, w której umieszczona jest okazała płyta z kartuszem herbowym Zamoyskich i aktem erekcji kościoła w języku łacińskim, także wykuta z kamienia pińczowskiego, w tym samym warsztacie. Jak pisze P. Krasny – kartusz jest znacznie bardziej oryginalny od portali, przybiera wręcz formę pełnoplastycznej rzeźby skomponowanej z wyolbrzymionych ornamentów. Masywne gucciowskie woluty skontrastowane są z delikatnymi formami roślinnych pąków, zawieszonych na bogato drapowanych chustach.
Naroża ośmiobocznej części wieży ujęte są pilastrami z kompozytowymi kapitelami. Znajdujące się pomiędzy nimi półkoliście zamknięte otwory i nisze mają plecionkowe obramienia. Fryz belkowania wieńczącego wieżę wypełniony jest główkami aniołków i girlandami. Za autora dekoracji wieży niektórzy badacze uważają turobińskiego muratora Jana Wolffa. Pozostałe elewacje kościoła (a także ściany wewnątrz) są gładkie, niemal nierozczłonkowane. Otwory okienne w korpusie zamknięte półkoliście, wydłużone.
Wewnątrz nawa główna oddzielona jest od wąskich naw bocznych potężnymi, kwadratowymi filarami wspierającymi półkoliste arkady. Filary zwieńczone są profilowanymi opaskami nawiązującymi do form kapiteli toskańskich (wzór zapożyczony z kolegiaty w Zamościu). Nawa główna i boczne nakryte są sklepieniem kolebkowym z lunetami, prezbiterium kolebkowym. Kaplice, otwarte do nawy szerokimi arkadami, sklepione są krzyżowo.
Na sklepieniach zachowała się sztukateria z okresu budowy kościoła (około 1620), w stylu renesansu lubelskiego. Powtarza ona bardzo dokładnie schemat zastosowany w kolegiacie zamojskiej. W prezbiterium jest to stosunkowo prosta kompozycja geometryczna zbudowana z wąskich, profilowanych żeber – listwowe podziały. W nawach zastosowano znacznie szersze listwy zdobione astragalem i kimationem jońskim. Tworzą one sieć, w którą wpleciono motywy czworoliści i fantazyjnych gwiazd.
Jak pisze P. Krasny, bryła kościoła prezentuje formę charakterystyczną dla polskiej architektury późnogotyckiej (między innymi halowy korpus, wieloboczny plan absydy, przysadzista wieża na osi fasady, masywne skarpy wzmacniające mury obwodowe). Jest to właściwie postgotycka hala inkrustowana renesansową kamieniarką na zewnątrz i dekoracją sztukatorską wewnątrz.
Wyposażenie kościoła pochodzi z różnych okresów. Drewniany ołtarz główny, z obrazem św. Mikołaja, jest neobarokowy (początek XX wieku). Najstarsze ołtarze w nawach bocznych są wczesnobarokowe (1. ćwierć XVII wieku), o bogatej dekoracji ornamentalnej być może z warsztatu Fabiana Belera-Zelera. Pozostałe ołtarze boczne pochodzą z połowy XVIII wieku, prezentują styl od późnego manieryzmu do rokoka.
Ambona, z figurami aniołów wspierającymi baldachim, pochodzi z końca XVII wieku. Rzeźby te w uproszczony sposób naśladują słynne dzieło Gianlorenzo Berniniego „Ekstaza Św. Teresy z 1646 (grupa rzeźbiarska z ołtarza kaplicy Cornarów w kościele Santa Maria della Vittoria w Rzymie). Również bogata dekoracja kanałów kosza jest jednym z najwcześniejszych w Polsce przykładów wpływów rzeźby „berninowskiej”, charakterystycznej dla pełnego baroku.
Częściowo zachowało się zabytkowe wyposażenie renesansowe i barokowe. W ołtarzach znajduje się kilka obrazów pędzla Rafała Hadziewicza (XIX wiek). Obrazy Święta Rodzina i Chrystus nauczający w świątyni (1. połowa XVII wieku) są prawdopodobnie autorstwa Jana Kosińskiego (za A. Przysadą).
Do kościoła prowadzi trójprzelotowa, barokowa brama (XVIII wiek) z półkolistymi, arkadowymi otworami. Obok bramy, w ciągu muru otaczającego cmentarz przykościelny znajduje się murowana dzwonnica z kaplicą grobową, nakryta czterospadowym dachem zwieńczonym hełmem z latarnią. Półkoliste otwory w jej górnej kondygnacji mają obramienia charakterystyczne dla renesansu lubelskiego. Przy kościele stoi figura z połowy XVIII wieku (Najświętsza Maryja Panna na kuli ziemskiej, depcząca węża), na oryginalnym, „butelkowym” cokole.
źródła:
-
A. Przysada, Szczebrzeszyn i okolice. Przewodnik, Szczebrzeszyn 1997
-
Sztuka dawnej ziemi chełmskiej i województwa bełskiego, red. P. Krasny, Kraków 1999