Kościół pod wezwaniem św. Mikołaja i dawny klasztor dominikanów w Hrubieszowie

            Pierwotne, drewniane budynki kościoła i klasztoru zostały wzniesione w 1416 z fundacji Jana Biskupca, biskupa chełmskiego. Po pożarze z 1544 odbudowano je w 1548 na innym miejscu, być może z fundacji Zygmunta Augusta. Zostały spalone ponownie w 1648 przez Kozaków, odbudowane około 1695 z fundacji Feliksa Potockiego, kasztelana krakowskiego

zobacz prezentację ...

Obecny kościół wzniesiono, zapewne wraz z klasztorem, w latach 1736-1766 (według A. Wiatrowskiego pierwotne budynki były drewniane, budowa murowanych zaczęła się w 1740). Pierwsza faza budowy została sfinansowana przez Józefa Kuropatnickiego, kasztelana bieckiego i jego żonę Teresę Zuzannę z Kurdwanowskich. Kościół konsekrowano w 1750. Konwent dominikanów został skasowany w 1781, ale zakonnicy utrzymali się w klasztorze do 1819. W 1786 przeniesiono tu hrubieszowską parafię (pierwotny, drewniany kościół parafialny pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP, znajdujący się na innym miejscu, został rozebrany w 1786). Kościół był odnawiany w 2. połowie XIX wieku, po uszkodzeniach z czasów I wojny światowej, w 1933, 1954 i współcześnie.

Klasztor został około 1827 znacznie przebudowany na szkołę (usunięcie sklepień, zmiana podziałów zewnętrznych i poszerzenie otworów okiennych), być może według projektu Hiacynta Dąbrowskiego, budowniczego obwodu i powiatu zamojskiego. Budynek przekształcono ponownie w 1921. Dzisiaj mieści się tu liceum ogólnokształcące.

Kościół zwrócony jest prezbiterium na zachód. Klasztor (obejmujący go dwoma ramionami, od południa i wschodu) połączony z nim od południa przejściem nadwieszonym na arkadzie. Oba budynki są murowane z cegły i otynkowane.

Kościół jest barokowy, trójnawowy typu bazylikowego. Ma rzut prostokąta z wyodrębnioną, piętrową kruchtą od wschodu. Nawa główna jest szersza od bocznych, prezbiterium nieco węższe od nawy głównej, dwuprzęsłowe, zbliżone do kwadratu. Po jego bokach, w przedłużeniu naw bocznych są dwa pomieszczenia o równej z nim długości – od północy dawna zakrystia (w jej części zachodniej mieści się obecnie kruchta), otwarta do nawy bocznej, od południa dawny skarbiec (obecnie zakrystia i kruchta). Pod całym kościołem znajdują się krypty sklepione kolebkowo z lunetami.

Na zewnątrz elewacje budynku rozczłonkowane są pilastrami, prezbiterium nieznacznie oddzielone od nawy głównej. Elewacja zachodnia jest trójdzielna, z dwukondygnacyjną częścią środkową, zwieńczoną trójkątnym szczytem. Jej niższe części boczne (nad nawami bocznymi) zwieńczone są spływami. W północnej znajduje się prostokątny otwór drzwiowy, nad nim okno zamknięte łukiem ostrym, w południowej wnęka zamknięta takimż łukiem. Środkowa część fasady zwieńczona jest trójkątnym szczycikiem, ze spływami po bokach. Jej części boczne mają zwieńczenia analogiczne jak elewacja zachodnia. Otwory okienne zamknięte są łukiem półkolistym, w nawach bocznych odcinkowym. W zachodniej ścianie prezbiterium jest niewielki oculus. Dachy nad nawą i prezbiterium dwuspadowe, nad nawą nieznacznie podwyższony, z barokową wieżyczką na sygnaturkę. Nad nawami bocznymi dachy pulpitowe, wszystkie kryte blachą.

Wnętrze rozczłonkowane jest pilastrami podtrzymującymi belkowanie, prezbiterium oddzielone od nawy filarami przyściennymi podtrzymującymi półkolisty łuk tęczowy. Nawy boczne otwarte są do głównej półkolistymi arkadami. Murowany, trójboczny chór muzyczny wsparty jest na dwóch filarach. Nawę i prezbiterium nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami, nawy boczne krzyżowe, podchórze kolebkowo-krzyżowe. Dekorację malarską wnętrza (między innymi przedstawienia figuralne i motywy iluzjonistycznej architektury) wykonał w 1. ćwierci XX wieku hrubieszowski malarz i nauczyciel Józef Patkowski.

W późnoregencyjnym ołtarzu głównym (zapewne z około połowy XVIII wieku) znajdują się rzeźby świętych dominikańskich: Dominika, Franciszka, Jacka i Tomasza z Akwinu, w zwieńczeniu aniołów. W polu głównym barokowy obraz Matki Boskiej Szkaplerznej z Dzieciątkiem (XVII wiek), w sukienkach z blachy z 1. połowy XVIII wieku. W zwieńczeniu obraz św. Mikołaja z około połowy XVIII wieku. Tabernakulum jest barokowe (XVIII wieku).

Dwa analogiczne ołtarze boczne przy tęczy są rokokowe (2. połowa XVIII wieku). W lewym jest barokowy krucyfiks oraz rzeźby Matki Boskiej i św. Jana Ewangelisty, zapewne współczesne ołtarzowi. W prawym rzeźba św. Józefa z Dzieciątkiem, po bokach rzeźby świętych (zapewne dominikańskich), biskupa i papieża oraz obraz św. Marii Magdaleny z XVIII/XIX wieku w zwieńczeniu. Ołtarz boczny w nawie południowej jest późnoregencyjny (około połowy XVIII wieku), w nim rzeźby św. św. Stanisława biskupa i Róży z Limy, współczesne ołtarzowi.

Rokokową ambonę (po połowie XVIII wieku) zdobi rzeźba św. Wincentego z Ferrary na baldachimie. Chrzcielnica jest barokowa (zapewne 4. ćwierć XVII wieku), z marmuru dębnickiego, puklowana, z drewnianą pokrywą z tego samego czasu. Pochodzi z dawnego kościoła parafialnego. W kościele znajduje się kilka wczesnobarokowych ław (1. połowa XVII wieku) z rzeźbionymi herbami.

Na wyposażeniu jest kilka zabytkowych feretronów: barokowy (około połowy XVIII wieku), z płaskorzeźbami Dzieciątka Jezus i Matki Boskiej Niepokalanego Poczęcia; XVIII-wieczny z obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem w sukienkach z blachy i Dzieciątka Jezus, adorowanych przez dwóch świętych dominikańskich; późnobarokowy z obrazami św. św. Rocha i Rozalii oraz Chrystusa Bolesnego i św. Mikołaja w tondach; barokowo-ludowy z obrazami Matki Boskiej z Dzieciątkiem i św. Anny Samotrzeć. W kościele są też barokowe, XVIII-wieczne obrazy: św. Józefa z Matką Boską, Matki Boskiej z Dzieciątkiem adorowanych przez świętego i świętą dominikańskich oraz św. św. Damiana i Kryspina. Do tego krucyfiks barokowy i rokokowy z XVIII wieku.

Naprzeciwko ołtarza św. Józefa umieszczona jest tablica nagrobna Józefa Kuropatnickiego (zm. 1742), jego żony Zuzanny z Kurdwanowskich (zm. 1759) oraz ich wnuków Michała i Teresy (dzieci ich syna Ewarysta Andrzeja Kuropatnickiego). Tablicę ufundowali w 1782 ten ostatni oraz jego żona Katarzyna z Łętowskich. Oprócz tego w kościele znajduje się między innymi epitafium Michała Kleszczyńskiego (zm. 1851) oraz jego córek Michaliny (zm. 1853) i Julii (zm. 1854), a także żeliwne epitafium Wojciecha Bojarskiego (zm. 1827) i Anastazji z Kleniewiczów (zm. 1853), wystawione w 1856 przez ich syna, ks. Andrzeja Bojarskiego.

Do zabytkowych sprzętów liturgicznych należy między innymi monstrancja regencyjna (1754?) i barokowa (XVIII wiek); dwa kielichy regencyjne (1. połowa XVIII wieku); kielich barokowy (XVIII wiek) z rytym ornamentem; barokowa puszka (1695) – kulista, o bogatej dekoracji, z nodusem z główkami aniołków i pokrywą w kształcie korony; barokowa lampa wieczna (1700); ornaty, kapy i dalmatyki z XVIII wieku.

Budynek klasztoru, z nowym skrzydłem wschodnim dobudowanym w 1921, ma rzut litery L, jest dwukondygnacyjny. Wnętrze miało niegdyś układ półtoratraktowy, z korytarzem od dziedzińca, obecnie jest on przekształcony. Dachy dwuspadowe, kryte blachą. W północno-zachodniej części cmentarza przykościelnego stoi murowana, czworoboczna i dwukondygnacyjna dzwonnica z 2. połowy XIX wieku (pierwotna, zburzona na rozkaz rządu carskiego usytuowana była przed frontem kościoła). Dzwony pochodzą z 1734 i 1749.

Murowana plebania została wzniesiona w XVIII wieku, częściowo przekształcona w wiekach XIX – XX. W 1847 urodził się tu Aleksander Głowacki, późniejszy pisarz Bolesław Prus. Podczas restauracji przeprowadzonej na przełomie XX i XXI wieku między innymi odtworzono pierwotny układ okien i drzwi w budynku oraz amfiladowy układ pomieszczeń. Plebania jest późnobarokowa, frontem zwrócona na południe, parterowa z mieszkalnym poddaszem. Ma rzut prostokąta z nieznacznymi ryzalitami na osi – od frontu piętrowym, od tyłu parterowym. Ryzalit frontowy zwieńczony jest trójkątnym, ogzymsowanym szczytem, poprzedza go czterokolumnowy portyk podtrzymujący balkon. Ryzalit tylny niegdyś był analogiczny, został obniżony.

Elewacje budynku mają podziały ramowo-pilastrowe, pilastry były dawniej boniowane. Dach mansardowy, kryty blachą. Wnętrze jest dwutraktowe, z obszerną sienią i salonem na osi. W części zachodniej pomiędzy traktami biegną korytarze.

W dawnym ogrodzie klasztornym znajdują się dwie rzeźby lwów oraz wejście do piwnic z drzwiami o starych, żelaznych okuciach.

źródła:

  1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII – woj. lubelskie, z. 6 – powiat hrubieszowski, Warszawa 1964

  2. 2. A. Wiatrowski, Dzieje Hrubieszowa w świetle źródeł, dokumentów i zabytków historycznych, [S.l. : s.n.] 1957