Dzisiejsza data:

Kościół pod wezwaniem św. Stanisława BM w Czemiernikach

Parafia rzymskokatolicka w Czemiernikach została erygowana w 1325.

            Wzmianki o niej pojawiają się u Jana Długosza (2. połowa XV wieku), później w 1531. W 1533 Jan Firlej, ówczesny właściciel Czemiernik i zwolennik reformacji, zaprowadził w swoich dobrach kalwinizm. Kościół przekształcono na zbór, zlikwidowana została też mansjonarnia. Od 1569 sprofanowany kościół stał pusty. W końcu XVI wieku znaczna część rodu Firlejów powróciła do katolicyzmu. Henryk Firlej, ówczesny biskup płocki (późniejszy prymas Polski) i właściciel Czemiernik zlikwidował tutejszy zbór, założył misję jezuicką i przywrócił mansjonarnię. Kościół został rekonsekrowany w 1596.

W wizytacji biskupiej z 1603 pojawiają się wzmianki o kościele drewnianym. W tym samym roku, z fundacji biskupa Henryka Firleja, za proboszcza ks. Andrzeja Pakońskiego rozpoczęto budowę murowanego (trwała ona do 1612) i nowej mansjonarni. Od 1604 prace budowlane prowadził „Pan Piotr mularz magister z pomocnikami”, po 1610 zapewne Jan Wolff. Kościół został konsekrowany w 1617.

W trakcie pożaru w 1711 spłonęła dzwonnica i dach kościoła. Nakryto go prowizorycznie słomą, nowy gont położono dopiero w 1721, dzwonnicy nie odbudowano. Kolejny pożar, w 1813 strawił dach, sklepienie prezbiterium i elewacje. Wykonano wtedy remont prowizoryczny. Podczas generalnego nabożeństwa odbywały się w drewnianej kaplicy cmentarnej pod wezwaniem św. Ludwika, przeniesionej w 1836 z Suchowoli. W ramach represji po powstaniu styczniowym rozwiązano w parafii kolegium mansjonarzy, a jej majątek został skonfiskowany przez państwo.

W latach 1874 - 1875 dobudowano na wieżach wysokie, barokowe w charakterze hełmy z latarniami, portyk osłaniający wejście główne i skarbiec nad południową zakrystią. Niedługo potem (1878 - 1882) powstała nowa, drewniana plebania według projektu Lerkawskiego, inżyniera architekta powiatu lubartowskiego (w latach 90. XX wieku została przeniesiona do pensjonatu „Uroczysko Zaborek”). Na początku XX wieku (1900 - 1903) odbudowano starą mansjonarnię, przeznaczoną na mieszkania dla wikariuszy. W 1913 zamontowano organy firmy Rieger.

W latach 1927 - 1932 kościół został odrestaurowany. Następny remont przeszedł po II wojnie światowej (1949 - 1958), później w 1965. W 1975/76 wymieniono pokrycie dachu na blachę. W latach 80. XX wieku wybudowano nową plebanię. Od końca lat 80. po początek XXI wieku kościół był sukcesywnie odnawiany. Ostatnie prace remontowe zakończyły się w 2012, na 400- lecie świątyni.

Kościół jest murowany, orientowany, renesansowy. Nawa prostokątna, wydłużona, nieco od niej węższe i niższe prezbiterium zamknięte półkoliście. Do wschodniego przęsła nawy przylega para kaplic tworzących wraz z nią plan krzyża. Po obu stronach prezbiterium znajdują się dwie zakrystie w planie zbliżone do kwadratu.

Fasada jest dwuwieżowa, jej część środkowa zwieńczona trójkątnym, schodkowym szczytem. Poprzedza ją portyk wsparty na dwóch parach kolumn, zwieńczony trójkątnym, ogzymsowanym frontonem. Elewacje są skromnie opracowane, bez podziałów architektonicznych (z wyjątkiem dzielonej pilastrami fasady), z gładkim belkowaniem wieńczącym i gzymsem oddzielającym wysoki cokół. Naroża budynku ujęte są pilastrami w połowie wysokości przedzielonymi gzymsem. Okna zakończone są półkoliście, w dekoracyjnych obramieniach, te w wyższych partiach wież biforialne. Również zdwojone okna w kaplicach i na osi fasady są silnie wydłużone. Na poziomie cokołu znajdują się też niewielkie okienka kwadratowe.

Wnętrze nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami, kaplice żaglaste. Gładkie ściany nawy i kaplic podzielone są pilastrami, w prezbiterium zredukowano je do samych kapiteli. Tęcza jest półkolista, arkady oddzielające kaplice od nawy – o łuku koszowym. Zachodnie przęsło nawy mieści murowany chór muzyczny, wsparty na trzech półkolistych arkadach o równej szerokości, o fazowanych filarach. Pełny parapet chóru zdobiony jest prostokątnymi płycinami.

Sztukateryjna dekoracja wnętrza, w stylu nazwanym renesansem lubelskim jest pierwszym potwierdzonym dziełem Jana Wolffa, została wykonana w latach 1610 – 1614 (data końcowa wraz z inicjałami IW i gmerkiem artysty umieszczona jest w kartuszu nad łukiem tęczowym). Składa się ona z profilowanych listew, na wierzchu zdobionych perełkowaniem, a po bokach kimationem. Obejmuje sklepienia kaplic i prezbiterium, gdzie listwy podkreślą szwy, ale również zacierają podział na przęsła. Na osi sklepienia znajdują się pola o fantazyjnym wykroju, z których rozwija się we wszystkich kierunkach gęsta symetryczna sieć listew. Na poprzecznych osiach przęseł oraz lunet łączy się ona z polami o wykroju gwiazd, owali i serc. Pola centralne wypełnione są dużymi, ośmioramiennymi gwiazdami, a w konsze apsydy umieszczony monogram MARYA w glorii, otoczony uskrzydlonymi główek anielskich. Pozostałe pola zawierają rozety oraz plakiety przedstawiające przeważnie uskrzydlone główki o różnych kształtach. Zworniki zasłaniające przecięcia listew zdobione są rozetami, hierogramami i orłami.

Takie same plakiety zdobią kasetonowe (podzielone na prostokątne pola) podniebia tęczy i arkad kaplic, których sklepienia ozdobiono podobnie jak prezbiterium. Według J. Kowalczyka sztukaterie na sklepieniach prezbiterium i kaplic uderzają natłoczeniem elementów, chyba w manierystycznym duchu „horror vacui”. Dekoracja sklepienia nawy ogranicza się do umieszczonej na osi gwiazdy i kartusza z herbem Mniszech (może odnosić się on do matki Henryka Firleja – Barbary z Mniszchów).

W oknach prezbiterium umieszczone są dwa witraże z pracowni Zakład św. Łukasza w Warszawie (1902). Ołtarz główny, dwa boczne oraz ołtarze w kaplicach są barokowe (2. połowa XVIII wieku, według innego źródła wykonane po pożarze w 1813). Barokowa jest także ambona z płaskorzeźbami czterech ewangelistów na korpusie (XVIII wiek) oraz marmurowe chrzcielnica i kropielnica (XVII wiek). Po bokach ołtarza głównego stoją późnogotyckie rzeźby Matki Boskiej i św. Jana Apostoła (XVI wiek). W kościele znajduje się także renesansowy krucyfiks (1618).

Kamienny portal główny oraz obramienia okien (te drugie z charakterystyczną plecionką, rozetkami i herbem Firlejów Lewart pomiędzy arkadkami) według niektórych badaczy również stanowią dzieło Wolffa – tak jak chór muzyczny, analogiczny do tego w Turobinie i Uchaniach. Według M. Kurzeja obramienie głównego wejścia nie stanowi organicznej całości z hermowymi pilastrami po bokach i fryzem dekorowanym plakietami (hierogram IHS, uskrzydlone główki aniołków i heraldyczne orły). Cała kompozycja sprawia wrażenie, jakby była wynikiem nieukończonej próby przekształcenia wcześniejszej struktury. Wolff zapewne dodał do istniejącego już, półkolistego obramienia plakiety oraz pilastry z dekoracją okuciową w kapitelach, bardzo zbliżone w formie do tych, które dekorują latarnie kaplic przy kościele w Turobinie.

Na zewnątrz, obok wejścia głównego umieszczona jest tablica fundacyjna z datą 1612. Wewnątrz, nad drzwiami do zakrystii od strony północnej znajduje się tablica pamiątkowa z 1603 (wmurowanie kamienia węgielnego) a od strony południowej tablica konsekracji kościoła i ustanowienia mansjonarni (1617).

Forma architektoniczna kościoła różni się zasadniczo od innych świątyń wzniesionych przez Jana Wolffa. Najprawdopodobniej przejął on budowę po owym „Piotrze mularzu”, którego według M. Kurzeja raczej niesłusznie próbowano utożsamić z lubelskim muratorem Piotrem Durie, twórcą kościoła pod wezwaniem św. Ducha w Markuszowie (trudno wskazać podobieństwa między tymi budowlami, a samo imię nie jest dostateczną podstawą do atrybucji). Kluczową rolę w ukształtowaniu archaicznej już wówczas, na początku XVII wieku bryły kościoła, z kaplicami tworzącymi pseudotransept i dwuwieżową fasadą (spośród współczesnych mu tylko kościół w Gołębiu ma tak masywne dwie wieże flankujące fasadę), zapewne odegrał fundator.

Stojący obok kościoła budynek dawnej mansjonarni (pierwotny z około 1617, odbudowany na początku XX wieku) jest piętrowy, prostokątny, dwutraktowy, z sienią na osi. Ma prostokątne okna (na parterze prawie kwadratowe, na piętrze wyższe), nakryty jest czterospadowym dachem. Dawniej elewacje wieńczyła renesansowa attyka.

źródła:

  1. Czemierniki – ziemia czemiernicka. Ludzie, wydarzenia, pamiątki, red. M. Mazurek, Czemierniki 2009

  2. J. Kowalczyk, Turobińsko-zamojski murator Jan Wolff oraz jego dzieła na Lubelszczyźnie [w:] „Biuletyn Historii Sztuki”1962, nr 1

  3. M. Kurzej, Jan Wolff. Monografia architekta w świetle analizy prefabrykowanych elementów dekoracji sztukatorskich, Kraków 2009

  4. Renesans lubelski, red. L. Dulik, Lublin 2013

Grafika losowa