Kościół pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego w Rachaniach
Według podań kościół rzymskokatolicki w Rachaniach istniał dużo wcześniej, niż wskazuje na to pierwsza wzmianka o nim (1435). Parafię erygowano prawdopodobnie rok później (zapewne w związku z uzyskaniem przez Rachanie praw miejskich, utraconych w 1795). Według autorów Dziejów miejscowości… natomiast parafia powstała między 1424 a 1435, a pierwszy, drewniany kościół pod wezwaniem św. Trójcy zbudowano najpewniej około 1425. Kolejny kościół drewniany nosił wezwanie św. Anny. Następny, pod wezwaniem Św. Trójcy, również drewniany, z murowaną kaplicą pod wezwaniem św. Anny, usytuowany był w późniejszym ogrodzie dworskim. Został wzniesiony w latach 1695 - 1701 staraniem Michała Czarnkowskiego, ówczesnego właściciela miasta.
W 1744 nieopodal, ale na nowym miejscu wybudowano również drewniany kościół pod wezwaniem Przenajświętszej Trójcy. Ufundowała go Anna z Bełżeckich primo voto Michałowa Puzynina, secundo voto Adamowa Rostkowska, starościna wizneńska i tyszowiecka (Rostkowscy byli właścicielami miasta w XVIII wieku). Kościół został konsekrowany w 1749. Rostkowscy ufundowali też do kościoła ołtarz główny i dwa boczne wykonane w warsztacie lwowskiego rzeźbiarza Tomasza Huttera. Przeniesiono je potem do nowego, murowanego kościoła. Przy kościele drewnianym w latach 1749 - 1777 byli osadzeni księża komuniści (świeccy żyjący we wspólnocie) zwani bartoszkami. W 1787 przeniesiono go do Grodysławic i zamieniono na cerkiew unicką.
Budowa obecnego kościoła rozpoczęła się w 1769 również z fundacji Anny z Bełżeckich i Adama Rostkowskich. Przerwana została wkrótce po rozpoczęciu z powodu śmierci fundatora. Ukończono ją w 1797 staraniem Katarzyny Adrianny z Krasickich Rzeczyckiej (Rzeczyccy byli właścicielami Rachań od końca XVIII wieku), z pomocą ówczesnego proboszcza, ks. Antoniego Mokrowskiego. Rok później kościół został konsekrowany. Katarzyna Rzeczycka ufundowała także malowidła w kościele, ogrodzenie cmentarza przykościelnego i cztery kaplice procesyjne. W 1841 dobudowano wieżyczkę na sygnaturkę.
Kościół był wielokrotnie odnawiany, między innymi w 1853, 1871, 1906, w latach 1912 - 1913 i 1952 - 1956 (remont generalny). Podczas I wojny światowej zniszczeniu uległa większość drewnianych budynków parafialnych (plebania, organistówka, zabudowania gospodarcze). Podczas II wojny światowej (1943 - 1944) Niemcy zamienili kościół na magazyn zbożowy.
Kościół jest usytuowany na zachód od rynku, na niewielkim wzniesieniu. Jest murowany z cegły i otynkowany, późnobarokowo-klasycystyczny, prezbiterium zwrócony na południe. Nawa jest trójprzęsłowa, prezbiterium węższe, dwuprzęsłowe, prostokątne. Po jego bokach znajdują się zakrystie o równej z nim długości, nieco wysunięte przed lico bocznych ścian nawy. Zakrystia od zachodu jest dwudzielna, być może z 1912 – 1913. Pod prezbiterium znajdują się krypty z grobami fundatorów.
Na zewnątrz ściany rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi na wysokich cokołach, w nawie parzystymi. Dźwigają one obiegające kościół wokół belkowanie z tryglifowym fryzem. Okna w bocznych elewacjach nawy i prezbiterium zamknięte są odcinkowo, w uszatych obramieniach z odcinkiem gzymsu w zwieńczeniu. Podobne zwieńczenia mają obramienia arkadowych wnęk w elewacjach dolnych kondygnacji wież. Boczne, prostokątne wejścia (w zachodnim przęśle nawy) mają również uszate obramienia.
Fasada jest trójdzielna, wzmocniona na narożach skośnymi skarpami (może z 1912 - 1913). Jej część środkową poprzedza płytki portyk (może wykonany nieco później niż podziały ścian) z dwiema parami kolumn toskańskich na wysokich cokołach. Dźwigają one trójkątny, ogzymsowany szczyt z półkolistą arkadą przerzuconą pomiędzy środkowymi kolumnami. Na osi fasady znajduje się prostokątne wejście w uszatym obramieniu (jak w wejściach bocznych) z trójkątnym przyczółkiem, powyżej arkadowe okno w obramieniu analogicznym do tych, jakie maja wnęki w wieżach.
Szczyt fasady (ujęty w wolutowe spływy, zwieńczony trójkątnie) oraz górne, czworoboczne kondygnacje wież wsparte są na cokole, mają podziały o nieco odmiennym charakterze niż ściany korpusu. Cokół wydzielony jest kordonowym gzymsem, zdobią go prostokątne, leżące płyciny w szerokich obramieniach. Wieże i szczyt ujęte są pilastrami podtrzymującymi belkowanie. Arkadowe otwory dzwonowe mają szerokie opaski z kluczami. W szczycie jest arkadowa płycina w profilowanym obramieniu.
Wschodnią elewację prezbiterium wieńczy szczyt analogiczny do tego w fasadzie, tylko bez płyciny. Obie zakrystie mają zaokrąglone narożniki. Ich elewacje podzielone są uproszczonymi pilastrami, pomiędzy którymi znajdują się prostokątne okna w uszatych obramieniach, i zwieńczone murem attykowym z prostokątnymi wnękami. Dachy nad nawą i prezbiterium są dwuspadowe, nad zakrystiami pogrążone. Hełmy wież (zapewne z 1812 - 1813) są czworoboczne, w dolnej części wielokrotnie łamane, z piramidalnymi zwieńczeniami. Nad nawą wznosi się sześcioboczna, smukła wieżyczka na sygnaturkę z latarnią, o charakterze późnobarokowym. Wszystkie dachy, hełmy wież i sygnaturka kryte blachą.
W ścianach wewnątrz znajdują się płytkie, arkadowe wnęki rozdzielone przyściennymi filarami. Na filarach niskie pilastry, które dźwigają spływy sklepień: w nawie kolebkowego z lunetami, w prezbiterium żaglastego na gurtach. Tęcza jest półkolista, okna zamknięte odcinkowo. Chór muzyczny wsparty na arkadzie zawieszonej pomiędzy wieżami. Zakrystie mają sklepienia kolebkowo-krzyżowe.
Wyposażenie wnętrza (ołtarz główny, dwa boczne, ambona) jest późnobarokowe, z ornamentem regencyjnym, pochodzi z około połowy XVIII wieku. Ołtarz główny jest architektoniczny, trójdzielny, ze zwieńczeniem i niegdyś bramkami. W polu głównym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie obrazu z Santa Maria Maggiore w Rzymie (2. połowa XVII wieku), w ozdobnej, regencyjno-rokokowej ramie. Na zasuwie obraz Przemienienia Pańskiego, zapewne z końca XIX wieku, ze słabo czytelną sygnaturą (Mirecki?) i zatartą datą. Po bokach obrazu stoją rokokowe rzeźby św. św. Piotra i Pawła (po połowie XVIII wieku), w polach bocznych ołtarza rzeźby św. św. Dominika (?) i Franciszka. W zwieńczeniu jest rzeźba Boga Ojca wśród obłoków i uskrzydlonych główek aniołków, po bokach cztery rzeźby aniołków. Tabernakulum, zapewne współczesne ołtarzowi, nakryte jest kopułką z dwoma rzeźbionymi aniołkami.
Dwa analogiczne ołtarze boczne są architektoniczne, jednoosiowe ze zwieńczeniami. Po bokach zwieńczeń rzeźby aniołków. W prawym ołtarzu jest XVIII-wieczny obraz św. Mikołaja biskupa. Ażurowe konsolki o charakterze rokokowym są nowsze. Na korpusie ambony są płaskorzeźby czterech ewangelistów (może z 1912 - 1913) nałożone na regencyjny ornament, baldachim wolutowy. Chrzcielnica w kształcie kielicha jest późnobarokowa (2. ćwierć XVIII wieku). Prospekt organowy zapewne jest nowszy, dekorowany elementami rokokowymi z 2. połowy XVIII wieku. Dwa feretrony mają charakter późnobarokowy (XIX/XX wiek). W jednym są malowane na desce obrazy Matki Boskiej Różańcowej i Dzieciątka Jezus (zapewne z 1. połowy XIX wieku), w drugim obrazy Przemienienia Pańskiego i św. Wojciecha (XIX wiek), malowane na blasze.
W kościele znajduje się sześć obrazów z XVIII wieku: św. św. Agaty, Alojzego, Katarzyny Aleksandryjskiej, Mikołaja biskupa, Tekli oraz Męczeństwa św. Jana Nepomucena (w tym ostatnim motyw adoracji obrazu tego świętego). Ponadto portret Katarzyny Adrianny z Krasickich Rzeczyckiej (współfundatorki kościoła), namalowany zapewne około 1800 oraz portret Antoniego Gołaszewskiego, biskupa przemyskiego, który konsekrował kościół (zm. 1824). Barokowy krucyfiks pochodzi z XVIII wieku, być może także rzeźbiona, prymitywna grupa Ukrzyżowania.
Epitafium Kaspra z Komorowa Komorowskiego (zm. 1603) i jego żony Doroty z Tyszowskich (zm. 1595), z szarego marmuru, zostało ufundowane w 1637 przez Jana Komorowskiego, starostę i sędziego generalnego zamku krakowskiego. Widnieje na nim herb Korczak z literami NK DK oraz herb Starykoń z literami DT RK. W kościele znajduje się też epitafium Marii z Rzeczyckich Fredrowej (zm. 1855), z czarnego marmuru. Na zewnątrz kościoła jest umieszczone kamienne epitafium Antoniego Mokrowskiego, proboszcza rachańskiego, ufundowane w 1813 przez Kossowską oraz marmurowe Michała Jędrzejewicza (zm. 1832).
Wśród zabytkowych paramentów liturgicznych jest między innymi późnobarokowa, promienista monstrancja (2. połowa XVIII wieku) z plakietką przedstawiającą Trójcę Św.; trzy gładkie kielichy o charakterze barokowym – dwa z XVIII wieku, jeden z XIX wieku; relikwiarz późnobarokowy (XVIII wiek) – kartuszowy, zwieńczony koroną, z monogramem Marii na odwrocie i rokokowy (2. połowa XVIII wieku); XVIII-wieczne ornaty i kapa.
Pierwotne ogrodzenie czworobocznego cmentarza kościelnego miało charakter późnobarokowy (pochodziło może z 1912 - 1913). Miało ono podziały ramowe, przeprute było owalnymi, leżącymi przeźroczami, które wypełniały drewniane sztachetki. W narożach ogrodzenia znajdowały się cztery, usytuowane skośnie kapliczki – czworoboczne, zwieńczone gzymsami, z dachami namiotowymi krytymi wraz z murami dachówką. Po przekształceniach mur jest pełny, brak w nim przeźroczy, kapliczki zredukowane do szerokich słupków nakrytych dwuspadowymi daszkami. Na osi kościoła zachowała się dwusłupowa, opilastrowana brama, zwieńczona kamiennymi rzeźbami św. św. Stanisława biskupa i Floriana, z datą 1915.
Przy wjeździe do wsi stoi przydrożna kapliczka, wzniesiona zapewne około połowy XVIII wieku. Jest murowana z cegły i otynkowana, prostokątna, o zaokrąglanych narożach. Na zewnątrz od frontu ujęta jest pilastrami, ściany boczne mają podział ramowy. Wejście zamknięte jest łukiem półkolistym z kluczem. Od frontu i od tyłu półkoliste szczyty z ogzymsowanymi przyczółkami. Dach jest dwuspadowy, kryty dachówką. Wewnątrz kapliczka nakryta jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym. W środku znajduje się rokokowa rzeźba św. Jana Nepomucena (około 1770).
Na miejscu dawnego kościoła pod wezwaniem Św. Trójcy stoi późnobarokowa figura przydrożna (1744), murowana z cegły i otynkowana. Na czworobocznym postumencie wznosi się potężna kolumna z kamienną rzeźbą NMP Niepokalanie Poczętej.
źródła:
-
Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T.VIII, z. 17 – Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982
-
J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, B. Typek, Dzieje miejscowości gminy Rachanie, powiat tomaszowski, Rachanie – Zamość 2013