Pozostałości zespołu jezuickiego w Łaszczowie
Jezuitów sprowadził do Łaszczowa w 1731 biskup Józef Łaszcz, sufragan chełmski. W 1735 ofiarował on do kaplicy klasztornej cudowny obraz Matki Boskiej z Narola. Budowę konwentu rozpoczęto w 1736, początkowo budynki były drewniane. Projekt murowanych przygotował w latach 1742 – 1743 architekt jezuita Paweł Giżycki, który potem kierował budową korespondencyjnie. Trwała ona jeszcze w 1746 (daty na cegłach) i 1750 (wzmianka archiwalna). Według autorów Dziejów miejscowości gminy Łaszczów… przerwano ją po śmierci fundatora (1748).
W latach 1753 – 1758 budową klasztoru kierował ówczesny superior (przeor jezuitów), architekt Faustyn Ignacy Grodzicki. W 1755 wybuchł pożar, który zniszczył drewniane budynki, zakonnicy przenieśli się do częściowo ukończonych murowanych. Po kasacie zakonu w 1772 nieukończony zespół stopniowo niszczał. Z czasem nabył go major Franciszek Łukowski, który przekształcił budynek klasztoru na pałac (1818 – 1819) a kościół w znacznej części rozebrał.
Na przełomie XIX i XX wieku pałac był własnością Szeptyckich, którzy w latach 1911 – 1912 dokonali jego zasadniczej przebudowy (według Katalogu Zabytków… na okazałą rezydencję przekształcił go w latach 1902 – 1903 Aleksander Szeptycki, zapewne według projektu architekta Teodora Talowskiego). Został on spalony w czasie działań wojennych w 1915, potem odbudowany i ponownie zniszczony podczas II wojny światowej. Do dziś pozostaje w stanie postępującej ruiny (od wschodu jest częściowo zawalony). W 2011 zespół pałacowy odzyskali spadkobiercy jego przedwojennych właścicieli.
Pozostałości zespołu jezuickiego położone są na południowy zachód od rynku, budynki są murowane z cegły i otynkowane. Dawny kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP oraz św. św. Józefa i Ignacego Loyoli, frontem zwrócony na północ kiedyś był barokowy, na rzucie krzyża, z dwiema wieżami w fasadzie i trzecią większą (zapewne kopułą) pośrodku. Nigdy nie został ukończony. Jego reliktem jest niewielki budynek mieszkalny, czworoboczny, podzielony na dwie kondygnacje, z wieloma pomieszczeniami. Na zewnątrz ma podziały ramowe, z gzymsem kordonowym i wieńczącym. Dach jest czterospadowy, z lukarną.
Pałac (dawny klasztor) jest dwukondygnacyjny, podpiwniczony, z lochami prowadzącymi według tradycji do rynku. Ma rzut prostokąta z ryzalitami pochodzącymi zapewne z początku XX wieku: dwoma niesymetrycznymi od frontu, po bokach (we wschodni jest wtopiona okrągła basztka) i większym, środkowym od tyłu. Elewacje są boniowane, na części ścian zachował się dawny, ozdobny podział ramowy pochodzący zapewne jeszcze z XVIII wieku. Ponad oknami parteru są płyciny o nieregularnym, niemal już zatartym kształcie. Dach (obecnie brak) nad korpusem był czterospadowy, z lukarnami, nad ryzalitem tylnym dwuspadowy, nad ryzalitami frontowymi trójpołaciowe, nad wieżyczką stożkowy hełm (zachowany).
Układ wnętrza pierwotnie był półtoratraktowy, z korytarzem od północy. Trakt mieszkalny został częściowo przekształcony. Pomieszczenia wewnątrz były nakryte sklepieniami kolebkowymi z lunetami (obecnie częściowo zawalonymi), korytarze sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi na gurtach (prawie zupełnie zawalone na parterze).
Budynek pałacu otacza obszerny park krajobrazowy o powierzchni około 9 ha (założony być może w 1. połowie XIX wieku), rozciągający się na zachód i północ ku stawom. Zachowały się resztki alei i altan wysadzanych starodrzewiem: dębami, modrzewiami, klonami, kasztanami, lipami.
źródła:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.VIII, z. 17 - Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982
J. Frykowski, E. Niedźwiedź, J. Niedźwiedź, Dzieje miejscowości gminy Łaszczów – powiat tomaszowski, Łaszczów – Zamość 2004