Kościół pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego w Sawinie
Początki parafii rzymskokatolickiej w Sawinie (pierwotnie pod wezwaniem Zwiastowania NPM i św. Stanisława) sięgają końca XV wieku. Pierwszy kościół – wzmiankowany w 1531 – został ponownie uposażony przez biskupa chełmskiego Jana Dziaduskiego w 1544. Jego wezwanie zmieniono około 1672. Obecny powstał prawdopodobnie na miejscu co najmniej dwóch poprzednich (drewnianych), wzmiankowanych w 1602 i 1672. XVIII-wieczny zespół obejmuje kościół parafialny, dzwonnicę bramną, kostnicę, szpital (przytułek dla starców), mur i cmentarz przykościelny.
Kościół został wybudowany w latach 1731 – 1740 z fundacji Barbary z Podowskich Dłużewskiej, kasztelanowej chełmskiej, ówczesnego proboszcza ks. Józefa Suchockiego, Marcina Tyszowskiego oraz pomniejszych darczyńców. Został ukończony staraniem Stanisława Dłużewskiego, chorążego chełmskiego (syna fundatorki). Uroczystej konsekracji kościoła dokonał w 1752 biskup chełmski Józef Eustachy Szembek. Budynek był odnawiany w 1820, 1841, 1866, 1884, 1930, 1953 i 1974. Od 2004 był realizowany kompleksowy remont (odnowienie murów, tynków, wymiana stolarki, posadzki, dachu, konserwacja wyposażenia).
Kościół jest orientowany, murowany z cegły i otynkowany, późnobarokowy. Dwuprzęsłowa nawa ma rzut prostokąta. Jednoprzęsłowe prezbiterium jest od niej węższe i niższe, kwadratowe. Od północy przylega do niego zakrystia ze skarbczykiem na piętrze. Skarbczyk jest niedostępny, połączony z zakrystią ukrytym przejściem, otwiera się do prezbiterium dwoma oknami o lustrzanych szybach. Od frontu nawę poprzedza niewielka, prostokątna kruchta.
Trójdzielna fasada rozczłonkowana jest pilastrami toskańskimi (w narożach parzystymi). Po bokach jej górnej kondygnacji znajdują się nisze zamknięte półkoliście, pośrodku okno zamknięte łukiem odcinkowym. Fasada zwieńczona jest wysokim szczytem (także rozczłonkowanym pilastrami) ze spływami po bokach i trójkątnym, gzymsowanym, naczółkiem. Pośrodku szczytu jest duża, wielokształtna płycina.
Pozostałe elewacje także rozczłonkowane są pilastrami toskańskimi (ujmują one również naroża kruchty i zakrystii). Boczne ściany nawy podtrzymują masywne, skośne skarpy, częściowo nałożone na pilastry (zapewne w 1884). Górą elewacje obiega belkowanie z profilowanym gzymsem. Kondygnacje oddziela przerywany gzyms kordonowy (pomiędzy pilastrami i skarpami). Okna zamknięte są odcinkowo, z gzymsem nadokiennym. Kruchta zwieńczona trójkątnym, ogzymsowanym szczytem i nakryta dachem dwuspadowym. Nawa i prezbiterium mają dachy dwuspadowe, nad nawą wznosi się wieżyczka sygnaturki z barokowym, wysmukłym hełmem.
Nawa nakryta jest sklepieniem kolebkowym na gurtach, z lunetami, prezbiterium – sklepieniem kolebkowo-krzyżowym z lunetami w zamknięciu, zakrystia i kruchta krzyżowym. Tęcza zamknięta łukiem półkolistym, spływającym na przyścienne pilastry. Na faliście wyłamującej się belce znajduje się późnobarokowy krucyfiks (1. połowa XVIII wieku). Ściany nawy rozczłonkowane są zdwojonymi pilastrami podtrzymującymi odcinki belkowania. Chór muzyczny wsparty jest na jednej półkolistej arkadzie, ma murowany parapet rozczłonkowany pilasterkami.
Ołtarz główny i dwa ołtarze boczne (rokokowe) zostały ufundowane przed 1750 przez proboszcza Józefa Suchockiego, wykończone zapewne w 3. ćwierci XVIII wieku. W głównym znajduje się obraz Przemienienia Pańskiego z XVIII wieku i w zwieńczeniu św. Antoniego Padewskiego (sprzed 1750) oraz nowsze rzeźby dwóch świętych (pierwotnie zapewne rzeźby aniołów, obecnie znajdujące się na strychu). W lewym ołtarzu bocznym (pierwotnie pod wezwaniem św. Stanisława Biskupa, obecnie NMP Niepokalanej) są rzeźby dwóch biskupów, zapewne św. Stanisława i św. Wojciecha. W prawym rzeźby dwóch młodzieńców (aniołów?) oraz późnobarokowy obraz św. Anny Samotrzeć (sprzed 1777).
Ambona i chrzcielnica są późnobarokowe (sprzed 1750, fundacji J. Suchockiego), organy mają charakter późnobarokowy (zapewne z XIX wieku, z fragmentami XVIII-wiecznymi). Wśród zabytkowych paramentów liturgicznych jest między innymi barokowy kielich (2. połowa XVII wieku), dwa srebrne barokowe lichtarze (1690), ornaty z XVII – XVIII wieku. W zakrystii zachował się murowany, późnobarokowy kominek pochodzący z okresu budowy kościoła. W kruchcie epitafium Marii z Paszyców Kiwerskiej (zm. 1881), wdowie po Piotrze Kiwerskim, weteranie powstania listopadowego.
Cmentarz przykościelny otoczony jest ceglanym, otynkowanym murem (sprzed 1750). Wbudowana w ten mur późnobarokowa dzwonnica – brama, murowana z cegły i otynkowana, jest współczesna kościołowi. Była odnawiana w 1884, około 1930 i w 1953 – wymieniono wówczas pokrycie dachu. Jest kwadratowa, dwukondygnacyjna (wewnątrz kondygnacje oddzielone belkowanym stropem), z przejazdem w przyziemiu, niegdyś przelotowym, obecnie zamurowanym. Elewacje rozczłonkowane są pilastrami w wielkim porządku, pomiędzy którymi znajdują się wydłużone, zamknięte trójbocznie płyciny. Górna kondygnacja przepruta jest na osi każdej elewacji przeźroczem dzwonnym, zamkniętym łukiem odcinkowym. Elewacje obiega profilowany gzyms wieńczący. Od frontu, nad trójbocznie zamkniętym otworem bramnym elewację ozdabia gzymsowy szczycik zwieńczony niewielką kapliczką z XVIII wieku, z późnobarokową rzeźbą Chrystusa Frasobliwego w środku. Dzwonnica ma dach namiotowy o załamanych połaciach, kryty blachą. Dzwony pochodzą z 1948 (oryginalne zostały zrabowane podczas w czasie II wojny światowej).
Kostnica, usytuowana w północno-zachodnim narożniku cmentarza przykościelnego (styka się narożnikiem z budynkiem dawnego szpitala) pochodzi z XIX wieku. Jest murowana, nakryta dachem dwuspadowym.
Dawny szpital (według Katalogu zabytków… jeszcze w 1968 pełnił rolę przytułku) położony jest na północny zachód od kościoła, na zewnątrz muru. Pierwotny, drewniany został uposażony w 1611. Obecny budynek powstał około 1757 z fundacji ks. Józefa Suchockiego.
Jest on murowany z cegły i otynkowany, późnobarokowy (był przy tym kilkakrotnie przebudowywany), na rzucie wydłużonego prostokąta, parterowy. Narożnik północno-zachodni podparty jest skarpą, dach dwuspadowy. Trójkątne szczyty (od północy i południa) odcięte są gzymsami okapowymi, rozczłonkowane lizenami i zwieńczone trójkątnymi naczółkami. W elewacjach bocznych rozmieszczone są po trzy niewielkie, prostokątne okienka.
Wnętrze budynku ma układ symetryczny, trzytraktowy i trójdzielny. Na osi znajduje się wąska sień przelotowa (w późniejszym okresie zamurowana od południa), sklepiona kolebkowo, Po jej bokach rozmieszczone są po trzy jednakowej wielkości pomieszczenia sklepione kolebkowo-krzyżowo. Pośrodku budynku wznosi się potężny komin zbiorczy, na zewnątrz ogzymsowany i przykryty sklepioną kapą z czterema arkadowymi dymnikami.
źródła:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 – powiat chełmski, Warszawa 1968
S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego. Zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2016