Kościół pod wezwaniem św. Antoniego Padewskiego i klasztor bernardynów w Radecznicy
Od połowy XVI wieku Radecznica należała między innymi do Kaczkowskich, potem Godlewskich i Świrskich. W 1667 Mikołaj Świrski, biskup sufragan chełmski sprowadził tu bernardynów. Mieli się oni opiekować miejscem cudownego objawienia św. Antoniego Padewskiego (ukazał się on w 1664 na wzgórzu zwanym Łysą Górą miejscowemu tkaczowi Szymonowi i polecił mu wybudować kościół). Początkowo pieczę nad nim sprawował proboszcz z Mokregolipia (Radecznica należała do tej parafii), potem przybyli franciszkanie z Zamościa, jednak nie zdecydowali się osiąść tu na stałe. Biskup Świrski ufundował pierwszy, drewniany kościół i klasztor dla pięciu bernardynów, zapisał także zakonowi Radecznicę
W 1684, na polecenie ordynata Marcina Zamojskiego rozpoczęto budowę murowanego kościoła i klasztoru, według projektu Jana Michała Linka. Świątynia została ukończona w 1693, konsekrowana w 1695 przez biskupa chełmskiego Stanisława Święcickiego. Klasztor wznoszono jeszcze do początku XVIII wieku, budowa zakończyła się przed 1707, kiedy to odbył się zjazd zarządu prowincji. W 1725 wieś przeszła w ręce Tomasza Zamojskiego, za co ten przekazał klasztorowi 10 tysięcy złotych polskich. Budynki uszkodzone przez pożar w 1742 były remontowane do 1772, wybudowano wtedy nowe ołtarze. Dzięki ożywionemu ruchowi pielgrzymkowemu w 1. połowie XIX wieku Radecznica zyskała miano lubelskiej Częstochowy.
W 1869, dekretem władz carskich zakonnicy musieli opuścić Radecznicę (represje za pomoc powstańcom styczniowym). Mienie klasztoru zostało podzielone pomiędzy mniejsze świątynie na terenie Zamojszczyzny. Ołtarz z cudownym obrazem św. Antoniego (z Dzieciątkiem Jezus i lilią w drugiej ręce, niewiadomego autora i czasu powstania) oraz cykl obrazów wotywnych przedstawiających jego cuda znalazły się w kościele parafialnym w Łabuniach. Tam wizerunek świętego spłonął w 1899, zachowały się jego reprodukcje. Pozostałe wyposażenie wnętrza przekazano do kościołów w Dubience, Tarnogórze, Turobinie i Krasnymstawie. W Radecznicy pozostał tylko krzyż na tęczy.
Klasztor i kościół początkowo objęli unici, później duchowieństwo prawosławne. W 1880 kościół został przemianowany na cerkiew św. Antoniego Peczerskiego. W 1882 sprowadzono prawosławnych mnichów z Kijowa, założyli oni monastyr. Przekształcono wtedy wieże kościoła i wzniesiono kopułę nad jego centralną częścią. Mnisi nie spełnili oczekiwań władz w zakresie rusyfikacji okolicznych mieszkańców, wobec czego w 1889 zastąpiły ich prawosławne zakonnice. Wzniosły one sierociniec, budynki gospodarcze, aptekę, szpitalik, kaplicę cerkiewną. W 1916, wraz z ewakuacją wojsk rosyjskich, wyjechały w głąb Rosji.
W tym samym roku kościół został rekoncyliowany na rzymskokatolicki, w części pomieszczeń klasztornych ulokowano siostry felicjanki. Po I wojnie światowej do Radecznicy powrócili bernardyni z nowym wizerunkiem św. Antoniego. W latach 20. XX wieku przywrócono kościołowi pierwotny wygląd, pracami kierował Karol Polityński. W okresie międzywojennym w klasztorze mieściło się niższe seminarium zakonne i gimnazjum. W 1930 pojawił się nowy ołtarz główny.
W 1950 zakonnicy zostali aresztowaniu i osadzeni w więzieniu. W klasztorze urządzono szpital psychiatryczny (znacznie rozbudowany po 1970). W 1981 zwrócono zakonowi część pomieszczeń, przy klasztorze erygowano parafię. W latach 90. XX wieku kościół został gruntownie odrestaurowany, ale w 1995 wybuchł pożar, podczas którego zniszczeniu uległa część wyposażenia (obraz św. Antoniego, polichromia, organy i inne ruchome sprzęty). Restaurację przeprowadzono w ciągu roku, nowy obraz św. Antoniego powstał w krakowskim warsztacie Jerzego Kumali, wykonano nowe organy. Obecny wystrój świątyni stanowi kopię tego sprzed pożaru.
Ze względu na duży spadek wzgórza kościół posadowiony jest na wysokim podmurowaniu, nawa od południa wsparta skarpami (późniejszymi). Jest on barokowy, założony na planie litery T, jednonawowy, z niższym i węższym prezbiterium o półkolistym zamknięciu. Do fasady, ujętej dwiema trójkondygnacyjnymi wieżami, przylega na całej szerokości arkadowa galeria z pulpitowym daszkiem, dostępna poprzez schody. Poprzedzona jest ona przedsionkiem w formie kwadratowej kaplicy nakrytej kopułą z latarnią. Fasadę opinają zdwojone pilastry i wydatne gzymsy, wieńczy szczyt z aediculą i trójkątnym naczółkiem, ujęty spływami.
Nawa główna i prezbiterium nakryte są sklepieniem kolebkowym z lunetami. Oryginalna polichromia została wykonana w latach 1928 - 1929 według projektu Karola Lityńskiego. Na tęczy widnieje panorama Jerozolimy, na jej tle jest zawieszony XVIII-wieczny, barokowy krucyfiks.
Ołtarz główny (pochodzący z okresu międzywojennego, wykonany w Radomiu) jest drewniany, marmoryzowany, neobarokowy. Jednokondygnacyjny, z bramkami w cokole. Flankują go cztery pary kolumn i dwie pary pilastrów o gładkich trzonach i korynckich głowicach. Na nietypowych cokołach stoją drewniane rzeźby czterech zakonników. Pośrodku, w arkadowej wnęce umieszczony jest obraz św. Antoniego (nawiązujący do pierwotnego, z okresu międzywojennego). Na zasłonie znajduje się obraz św. Antoniego ukazującego się klęczącemu Szymonowi. W zwieńczeniu jest kartusz z napisem Si quaeris miracula. Na niewielkiej nastawie promienista gloria, z której spływają obłoki, pośrodku Bóg Ojciec adorowany przez aniołki.
Cztery ołtarze boczne umiejscowione w nawie głównej są neobarokowe, przyścienne, jednokondygnacyjne, tak jak ołtarz główny marmoryzowane, flankowane parą kolumn. Kolumny zwieńczone korynckimi głowicami. W prostokątnych niszach znajdują się wizerunki: Najświętszego Serca Pana Jezusa, Niepokalanego Poczęcia NMP, św. Józefa, św. Franciszka. Piąty ołtarz boczny, Matki Bożej Bolesnej, usytuowany jest przy wejściu do kościoła, od północy. W centrum znajduje się rzeźba cierpiącej Maryi na tle Golgoty. Ołtarz flankują jońskie kolumny i uszaki w formie stylizowanej wici roślinnej, w którą wplecione są główki aniołków.
Klasztor usytuowany jest po północnej stronie kościoła. W planie zbliżony jest do litery U, trzyskrzydłowy, od wschodu wzmocniony skarpami, piętrowy. Wnętrza przekształcone. Na teren zespołu prowadzą schody w tunelu (102 stopie dębowe i 34 kamienne) zbudowane w 1776, poprzedzone bramą, restaurowane w latach 30. XX wieku.
Jeszcze przed 1680 w miejscach objawień św. Antoniego powstały kaplice. Początkowo było ich sześć, przetrwały cztery (na terenie zespołu). W ich ołtarzach umieszczone były obrazy z 1. połowy XVIII wieku, dotyczące objawień. Zachowały się trzy z nich, obecnie w muzeum w Zamościu.
U podnóża góry, na której stoi kościół, na sztucznej wysepce pośrodku stawu usytuowana jest kaplica św. Antoniego „Na wodzie”. Według legendy po objawieniu na górze święty zszedł tu, aby poświęcić wodę. Kaplica została wzniesiona w 1824, jest drewniana, konstrukcji zrębowej, oszalowana, na planie ośmioboku. Poprzedza ją ganek na słupach, nakryta jest namiotowym dachem z latarnią.
W sąsiedztwie kościoła i klasztoru znajduje się oprócz tego murowana kaplica św. Franciszka, odpustowa, ze spowiednicami, wzniesiona w 1926.
źródła:
Dzieje gminy Radecznica, red. R. Smoter – Grzeszkiewicz, Zamość 2006
Radecznica – ośrodek życia religijnego i społeczno-kulturowego, red. R. Jusiak, Kalwaria Zebrzydowska 2006
J. Żabicki, Leksykon zabytków architektury Lubelszczyzny i Podkarpacia, Warszawa 2013