Kościół pod wezwaniem Chrystusa Pana Zbawiciela w Podgórzu

Podgórze do XX wieku funkcjonowało pod nazwą Spas (od ruskiego określenia Chrystusa Zbawiciela – Spasa)

           Od momentu powstania związane było z leżącym nieopodal Stołpiem. Według XVII-wiecznego chełmskiego biskupa unickiego Jakuba Suszy istniejąca tutaj cerkiew powstała w miejscu pogańskiej świątyni, wybudowanej przez legendarnego księcia ruskiego Szczeka. Według innej legendy świątynia w Spasie miała powstać w 1001 – równocześnie z rzekomym powstaniem cerkwi Bogarodzicy w Chełmie. Fundatorem obu obiektów miał być książę kijowski Włodzimierz Wielki, który ofiarował świątyni w Stołpiu-Spasie ikonę Chrystusa Zbawiciela, zniszczoną potem przez Tatarów.

           W źródłach tutejsza cerkiew prawosławna wymieniana jest od 1440, wraz z prawosławnym klasztorem (monasterem), uposażonym potem przez króla Zygmunta Augusta i Zygmunta III Wazę. Od 1622 Podgórze było własnością unickich biskupów chełmskich (funkcjonowała tutaj parafia), w 1640 biskup Metodiusz Terlecki przekazał cerkiew bazylianom. Świątynia została rozbudowana w XVII w. (według Katalogu zabytków… zapewne w 2. połowie XVII wieku wzniesiono nową – obecną). Klasztor po raz ostatni był wzmiankowany w 1723.

           Po likwidacji unii cerkiew przejął kościół prawosławny, została ona wtedy gruntownie przebudowana. Po I wojnie światowej rekoncyliowana na kościół rzymskokatolicki, w 1924 biskup Marian Fulman erygował tu parafię. W ostatnich latach w obiekcie przeprowadzono liczne prace remontowe, między innymi odnowiono tynki na zewnątrz.

           Kościół jest murowany z cegły i otynkowany, orientowany. Składa się z prostokątnej nawy i znacznie węższego, prawie kwadratowego prezbiterium, o wysokości równej z nawą. Dołem wtopione jest ono pomiędzy zakrystię i przedsionek. Ma skośnie ścięte narożniki, ujęte lizenami.

           Według badań przeprowadzonych w latach 90. XX wieku prezbiterium pochodzi z XIII wieku i pierwotnie stanowiło odrębną świątynię. Był to niewielki obiekt jednonawowy, na rzucie kwadratu, z małym prezbiterium, zbudowany z ciosu kamiennego i kamienia łamanego. W XV wieku do zachodniej ściany świątyni dobudowano prostokątny budynek pełniący funkcję klasztoru. W 2 połowie XVII wieku przekształcono istniejący kompleks w jedną świątynię. Przy prezbiterium w XIX wieku umieszczono od północy zakrystię i od południa przedsionek.

           Na osi fasady, przekształconej po 1864, jest nowsze okienko. Otwór wejściowy w przyziemiu zamknięty jest półkoliście i ujęty w profilowane obramienie. Szczyt mocno przekształcony, rozczłonkowany pilastrami, pomiędzy którymi znajduje się prostokątna płycina (pierwotnie z uszakami). Zdobią go spływy wolutowe i sterczyny po bokach, zwieńczony jest trójkątnym, ogzymsowanym przyczółkiem.

           Na zewnątrz naroża nawy ujęte są masywnymi, skośnymi skarpami (dostawionymi być może w XVIII/XIX wieku do pierwotnych pilastrów), dodatkowe dwie skarpy, mniejsze wzmacniają fasadę. Elewacje wieńczy wydatnie profilowany gzyms, wokół nawy z fryzem kostkowym. Okna (przekształcane) zamknięte są odcinkowo, ujęte w profilowane obramienia z okresu po 1864. Dach nad nawą trój-, nad prezbiterium wielospadowy.

           Wnętrze nakryte jest stropem, w nawie zwierciadlanym, prawdopodobnie z przełomu XVIII i XIX wieku Otwór tęczowy jest skośnie rozglifiony i zamknięty półkoliście. Na ścianach zachowały się fragmenty polichromii częściowo o cechach klasycystycznych, zapewne z 1. połowy XIX wieku (między innymi na stropie nawy plafon z Trójcą Świętą) oraz nowsza z okresu po 1864.

           W kościele znajdują się trzy ołtarze. W głównym, rokokowym (3. ćwierć XVIII wieku) umieszczony jest obraz Wniebowstąpienia z okresu międzywojennego. Do zabytkowego wyposażenia należy regencyjna monstrancja (około 1720 – 1730), kielichy z XVIII wieku, wczesnobarokowa puszka (około połowy XVII wieku).

           Obok kościoła stoi masywna, murowana z czerwonej cegły dzwonnica, wybudowana w latach 1909 – 1913, w stylu bizantyjsko-ruskim. Jest prostokątna, trójkondygnacyjna, elewacje mają podziały ramowe. Zdobi ją detal architektoniczny (gzymsy, opaski nad częścią łukową okien) kształtowany jest w cegle. Obecnie nakryta jest ostrosłupowym hełmem.

                                                                        Opracowała Marta Goździk

Źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 – powiat chełmski, Warszawa 1968

S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego. Zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2016