Kościół pod wezwaniem św. Mateusza w Chłaniowie

          Parafia istniała przed 1419 (według J. Góraka powstała wraz z kościołem w 1419), pierwotny kościół pod wezwaniem św. św. Filipa, Jakuba i Macieja (Mateusza) ufundowali Goworko, Manczyna i Mikołaj, dziedzice Chłaniowa. Następny, z drewnianą zakrystią i murowaną kaplicą powstał około 1600. W 1671 był już poważnie zniszczony, groził zawaleniem, ale istniał jeszcze przez kilkadziesiąt lat, następny wzniesiono dopiero przed 1715, już z dwiema kaplicami – drewnianą i murowaną. W wizytacji z 1728 został on opisany jako mający kształt krzyża

           Po 1741 (może w 1742) Władysław Saryusz Zaleski, kanonik lwowski i Adam Saryusz Zaleski, stolnik owrucki rozpoczęli budowę nowego kościoła przy murowanej kaplicy zachowanej z poprzedniego (od północy), wznieśli murowaną zakrystię ze skarbcem na piętrze (według Katalogu zabytków… zakrystia także pochodziła z poprzedniego kościoła). Budowa trwała do 1746, ostatecznie świątynię wykończono dwa lata później.

           Kościół był odnawiany między innymi w 1765, 1798 (pokrycie dachów gontem), 1802 . (między innymi podmurowanie budynku), 1825 (restauracja stropów i sklepień), 1877, 1918, 1933 (między innymi oskarpowanie zakrystii), 1938 i 1947 (wymiana sklepień i stropów na nowe), około 1950 (pomalowany na zewnątrz farbą olejną), w latach 1979 – 1981. W ostatnich latach przywrócono naturalny kolor drewnianych elewacji.

           Kościół jest orientowany, drewniany o konstrukcji zrębowej, oszalowany (na zewnątrz pionowo z listwowaniem i imitacją cokołu z poziomo przybitej deski, ściany wzmocnione lisicami imitującymi pilastry), na nowym podmurowaniu z cegły. Kaplica północna i zakrystia murowane z kamienia i cegły, otynkowane. Nawa prostokątna, z dwiema kwadratowymi kaplicami po bokach części wschodniej. Od frontu niewielka, kwadratowa kruchta. Prezbiterium nieco węższe i niższe, wydłużone, zamknięte trójbocznie, przy nim od północy obszerna prostokątna zakrystia ze skarbcem na piętrze.

           Na zewnątrz naroża kaplicy północnej ujęte są lizenami, jej elewacje wieńczy profilowany gzyms, analogiczny zakrystię. Naroża obu wzmocnione niskimi skarpami. Nawę, prezbiterium i kaplicę południową obiega silnie profilowany, wystający gzyms okapowy, wsparty na kroksztynach. Okna przeważnie zamknięte są odcinkowo, w fasadzie małe okulusy. Dachy dwuspadowe (nad prezbiterium zakończony trójbocznie), z półszczytami, obecnie kryte blachą. Nad nawą wznosi się barokizująca (1893) wieżyczka na sygnaturkę – z latarnią i rozbudowanym, baniastym hełmem, kryta blachą.

           Wewnątrz nawa nakryta jest pozornym sklepieniem kolebkowym. Jej wąskie części boczne oddzielone trzema parami słupów na cokołach, zwężających się ku górze i zwieńczonych kapitelami (jak pisze J. Górak – ogzymsowanymi nasadnikami). Na tych słupach i analogicznych przyściennych pilastrach oparte są półkoliste arkady. Para arkad wschodnich (otwartych do kaplic) jest szersza, zamknięta łukiem spłaszczonym. Sklepienie nawy wydzielone szerokim, silnie profilowanym gzymsem wyłamującym się ponad koszowym łukiem tęczy. Ożywiają je krzyżujące się, profilowane listwy imitujące żebra, z rozetami w miejsce zworników.

           Prezbiterium nakryte jest pozornym spłaszczonym sklepieniem kolebkowym (ponad wydatnym gzymsem wieńczącym), kaplica południowa analogicznym, z rozetą pośrodku, kruchta belkowanym stropem, zakrystia i skarbiec mają sufity. Murowana kaplica północna nakryta sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, w jej ścianach płytkie, arkadowe wnęki, w narożnikach pilastry.

           Na fazowanej belce tęczowej z nowszymi, rombowymi płycinami umieszczony jest krucyfiks z XVII wieku, o cechach ludowych. Chór muzyczny ma parapet trójbocznie wysunięty ku nawie, wsparty jest na dwóch kolumienkach o cokołach z wysokimi nasadnikami.

           Ołtarz główny jest regencyjny (zapewne z około 1756 – 1765), z rzeźbami i główkami puttów oraz dwiema gruntownie przekształconymi bramkami, które wieńczą rzeźby św. św. Piotra i Pawła. Pośrodku obraz św. Anny nauczającej Marię (1. połowa XVIII wieku) i św. Mateusza z tego samego czasu na zasuwie. Tabernakulum zdobione figurkami i główkami puttów, antepedium z płaskorzeźbioną dekoracją o motywach liści akantu.

           Dwa ołtarze boczne w nawie przy tęczy są analogiczne, barokowe (koniec XVII wieku). W lewym znajduje się współczesna rzeźba św. Mikołaja i obraz św. Franciszka (?) z XVIII wieku na zasuwie oraz płaskorzeźba św. Klary w zwieńczeniu, w prawym nowe obrazy. Ołtarz w kaplicy północnej jest regencyjny (zapewne z lat 1756 – 1765), z rzeźbami dwóch aniołów i puttów oraz płaskorzeźbą Boga Ojca otoczoną główkami aniołków w zwieńczeniu. Pośrodku znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej z XIX wieku, w predelli kartusz herbowy podtrzymywany przez dwa putta, z herbem Abdank i literami Z.G.K.G.C.A. Antepedium zdobione płaskorzeźbami puttów podtrzymujących kartusz z monogramem Maria. Ołtarz w kaplicy południowej pochodzi z 1874, wykorzystano w nim fragmenty dawnego ołtarza wczesnobarokowego (z około połowy XVII wieku), między innymi rzeźbione główki aniołków.

           Ambona jest rokokowa (po połowie XVIII wieku), z baldachimem zwieńczonym figurą niezidentyfikowanego świętego w otoczeniu puttów. Chrzcielnica rokokowa (2. połowa XVIII wieku), z płaskorzeźbioną sceną Chrztu Chrystusa w Jordanie na zaplecku. W kościele znajduje się rokokowy feretron (2. połowa XVIII wieku) z obrazem Matki Boskiej ze św. Dominikiem; obraz Chrystusa ukazującego się św. Marii Magdalenie (XVIII wiek?); wczesnobarokowa płaskorzeźba ze sceną Zwiastowania (2. ćwierć XVII wieku), według tradycji przeniesiona z nieistniejącego szpitala; rokokowo-ludowy krucyfiks. Do tego późnorenesansowa płyta nagrobna (1. połowa XVII wieku) – marmurowa, płaskorzeźbiona, z herbami Abdank, Gozdawa, Nałęcz (?) i czwartym nieczytelnym, obramowana bordiurą z panopliami, zniszczona.

          Do zabytkowych paramentów liturgicznych należy między innymi regencyjna monstrancja (2. ćwierć XVIII wieku), trzy gładkie kielichy z XVIII wieku, cynowy relikwiarz z 1768, ornaty z XVIII – XIX wieku, dwie XV/XVI-wieczne dalmatyki z altembasu. Księgozbiór liczy kilkadziesiąt tomów z XVI – XVIII wieku oprawnych w pergamin i skórę.

          Na cmentarzu przykościelnym zachował się kamienny cokół nagrobka Wiktorii z Koźmińskich Wieniarskiej (zm. 1824).

           Dzwonnica została wzniesiona około 1756 – 1765. Jest drewniana, o konstrukcji słupowej, oszalowana, na rzucie kwadratu. Dolna kondygnacja ma pochyłe ściany, górną stanowi nadwieszona izbica, wydzielona szerokim, wydatnie profilowanym gzymsem i gontowym daszkiem okapowym. Dach jest namiotowy, łamany, kryty gontem, zwieńczony czworoboczną latarnią.

          Jak pisze J. Górak, kościół w Chłaniowie ma oryginalne i jedyne tego rodzaju na Lubelszczyźnie rozwiązanie wnętrza, w wielu elementach analogiczne do starszego od niego kościoła w Tomaszowie Lubelskim (1727), na którym być może jest wzorowany (z uproszczeniem szczegółów). Kościół ten mógł się więc znajdować w kręgu oddziaływania sztuki związanej z dworem Zamoyskich.

Źródła:

J. Górak, Kościoły drewniane Zamojszczyzny, Zamość 1986

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 8 – powiat krasnostawski, Warszawa 1960