Dzisiejsza data:

Kościół pod wezwaniem Podwyższenia Krzyża Św. w Piszczacu

           Parafia rzymskokatolicka w Piszczacu została erygowana zapewne w 2. połowie XV wieku (za Katalogiem zabytków…), była wzmiankowana w 1500. W 1566 została uposażona, ponownie w 1671 przez króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego

           Nowy kościół drewniany wybudowano w latach 1726–1731 z fundacji Anny z Sanguszków Radziwiłłowej. W 1790 w pożarze, który objął miasteczko, spłonęła plebania a wraz z nią wszystkie dokumenty i księgi parafialne. W czasie wojen napoleońskich kościół został zniszczony, odbudowany przez ówczesnego dziedzica Antoniego Nieprzeckiego. Po pożarze cerkwi greckokatolickiej w 1840 przez około 30 lat był użytkowany także przez unitów.

           W 1892 władze carskie, w ramach represji za sprzyjanie unitom, zlikwidowały parafię, kościół został przekształcony na cerkiew prawosławną a w 1895 rozebrany, z pozyskanego materiału zbudowano szkołę (według Cz. Maziejuka kościół zamknięto w 1878, rozebrano w 1892). Wyposażenie przewieziono do kościoła w Tucznej.

           Po ukazie tolerancyjnym, w latach 1906 – 1908 wzniesiono na nowym miejscu drewniany kościół w stylu zakopiańskim, jako filialny parafii Tuczna. Budowę sfinansował Michał Sobolewski, właściciel Zalesia. Świątynia ta została przeniesiona w 1922 do Zarzecza koło Łukowa, z wyjątkiem elementów wyposażenia. W 1919 nastąpiła restytucja parafii w Piszczacu, na kościół przejęto murowaną cerkiew prawosławną wzniesioną w 1907 (według Cz. Maziejuka powstała ona około 1870 jako unicka). W latach 1931 – 1936 przeprowadzono remont i rozbudowę (między innymi poszerzenie nawy, dobudowanie drugiej, symetrycznej zakrystii, rozebranie kopuły cerkiewnej i wzniesienie wieży), ołtarze przeniesione z drewnianego kościoła. W 1941 kościół został zajęty przez Niemców na szpital wojskowy, w 1950 wyremontowano wnętrze. W 1986 Stanisław Miłosz z Łukowa wykonał malowidła ścienne w prezbiterium. Ostatni remont (w tym nowa polichromia według wcześniejszego, niezrealizowanego projektu Mariana Kiersnowskiego) miał miejsce w latach 2010 – 2013.

           Kościół usytuowany jest u zbiegu ulic wychodzących z rynku, otoczony niskim murem z bramą od południa. Pierwotnie prezentował styl rosyjsko-bizantyński, po przekształceniach zatracił cechy stylowe. Frontem zwrócony jest na południe, murowany z cegły i otynkowany. Ma plan krzyża, z pięcioprzęsłową nawą, parą prostokątnych kaplic przy jej czwartym przęśle oraz węższym i niższym od nawy, zamkniętym prosto prezbiterium z zakrystiami po bokach. Od frontu wznosi się występująca z fasady, kwadratowa, dwukondygnacyjna wieża.

           Elewacje mają podziały płycinowe, zwieńczone są gzymsem. Okna i przeźrocza w wieży zamknięte półkoliście, w jej górnej, węższej kondygnacji otwory prostokątne. Wieża zwieńczona jest ośmioboczną, ażurową latarnią. Dachy dwuspadowe, nad zakrystiami pulpitowe, kryte blachą. Wnętrze nakryte jest sklepieniem kolebkowym, nad kruchtą chór muzyczny z wysuniętym do nawy balkonem na kwadratowych filarach, z pełnym parapetem.

           Ołtarz główny, zapewne z 1950, ma formę półkolistej arkady o rzeźbionej archiwolcie. Ołtarz boczny lewy, z elementami art déco, fundacji proboszcza ks. Romana Soszyńskiego pochodzi zapewne z 1949. Dawniej znajdował się w nim obraz Chrztu Chrystusa z 1. połowy XIX wieku, obecnie Jana Pawła II. Ołtarz boczny prawy oraz ołtarz w kaplicy wschodniej są analogiczne, w stylu zakopiańskim (po 1906), jednoosiowe, pochodzą z dawnego kościoła. Znajdują się w nich gipsowe rzeźby Najświętszego Serca Jezusa i Matki Boskiej z Lourdes. Ołtarz w kaplicy zachodniej, w stylu zakopiańskim, z około 1906 to zapewne dawny ołtarz główny, sprowadzony z Warszawy staraniem ks. Konstantego Pabisiewicza. Jest jednoosiowy, ujęty filarami, z rzeźbą św. Józefa z Dzieciątkiem. Po bokach baldachimowe kapliczki nawiązujące stylowo do ołtarza, zapewne z okresu po 1949, z rzeźbami św. św. Piotra i Pawła.

           Organy pochodzą zapewne z 1911 (instrument warszawskiej firmy Andrzeja Blomberga, prospekt w stylu zakopiańskim, trójosiowy). Chrzcielnica, ambona, ławki i feretron są w stylu zakopiańskim, z około 1906. Do zabytkowych sprzętów liturgicznych należy eklektyczna monstrancja z przełomu XIX/XX wieku - platerowana, z półplastycznymi plakietami, na których znajdują się popiersia Ewangelistów, na stopie oraz neogotycka, także platerowana puszka z 1. połowy XX wieku.

           Brama przed kościołem jest eklektyczna, z 1907, przekształcona w 1949, murowana z cegły i otynkowana. Ma plan prostokąta, z dwoma prostokątnymi, niskimi aneksami. Dwustrefowa dolna kondygnacja jest trójosiowa, dzielona pilastrami toskańskimi, zwieńczona wydatnym belkowaniem z fryzem kostkowym. Na osi wysoka półkolista arkada, w częściach bocznych niższe arkadowe przejścia, nad którymi okulusy w profilowanych opaskach. Druga kondygnacja jest węższa, na planie kwadratu, otwarta okulusami, po jej bokach odcinki attyki z wolutami. Dach namiotowy, z ośmioboczną latarnią zwieńczoną krzyżem. Na cmentarzu kościelnym zachował się prymitywny krzyż granitowy z rytymi literami IS/TH oraz ЖM (?).

           Na cmentarzu położonym we wschodniej części osady znajduje się kaplica pod wezwaniem św. Anny, wzniesiona około 1800. Jest drewniana, konstrukcji zrębowej, oszalowana, orientowana. Ma plan prostokąta zamkniętego trójbocznie. Wnętrze jest jednoprzestrzenne, nakryte stropem. Od frontu są prostokątne drzwi, w ścianach bocznych małe, prostokątne okna. Dach wysoki, pięciopołaciowy, kryty gontem, z wieżyczką na sygnaturkę.

           Na cmentarzu zachowało się kilkanaście nagrobków z 2. połowy XIX wieku, między innymi Wojciecha Bogusławskiego (zm. 1852), pułkownika wojsk polskich – w formie piaskowcowej steli na wysokim cokole, zwieńczonej płaskim daszkiem; Ignacego Lawickiego (zm. 1864), urzędnika górnictwa krajowego (żeliwna płyta z inskrypcją); Marii z Klimaszewskich Szlamińskiej (zm. 1874) i Franciszka Ruttie (zm. 1875) – piaskowcowa stela z ostrołukową płyciną, w której inskrypcja i korona cierniowa w górnej części.

Źródła:

Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VIII, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006

Cz. Maziejuk, Dzieje parafii Piszczac, Biała Podlaska 2013

Grafika losowa