Dzisiejsza data:

Pierwszy kościół św. Marcina, fundowany i erygowany 1421 w Łyszczu przez Jana Biskupca biskupa chełmskiego, przeniesiony pojawił się w Pawłowie przed 1531, spłonął około 1650 roku spalony przez wojska Rakoczego. Kolejne, również drewniane powstały w 1672 (wzniesiony przez Bogusława Reja z Nagłowic) i 1744 (z fundacji Antoniego Siła Nowickiego cześnika chełmskiego, przeniesiony został w 1912 do parafii św. Michała w Lublinie, a w 1937 do Kaźmierówki).

          Obecny, w stylu neogotyckim, wybudowany został w latach 1908 - 1912. Zastąpił za małą (parafia była prawie 15-tysięczna), źle zachowaną, starą świątynię. Starania o pozwolenie na jego budowę trwały co najmniej od początku XX wieku. Stała się ona jednak możliwa dopiero po ukazie tolerancyjnym z 1905 roku. Rozpoczęto ją prawdopodobnie według planów warszawskiego architekta Stefana Szyllera. Ale że była zbyt kosztowna, plany zmieniono. Nowy projekt wykonał zapewne Stanisław Józef Dieh (vel Dil), architekt powiatu chełmskiego.

Do wybuchu I wojny światowej trwało wyposażanie kościoła w neogotyckie ołtarze (ołtarz główny wykonał warsztat T. Turowicza z Chełma), konfesjonały, ambonę, ławki. Podczas wojny kościół znacznie ucierpiał (m.in. runęła wieża), zniszczenia wkrótce odbudowano. W 1920 dobudowano ogrodzenie. II wojna światowa nie przyniosła żadnych uszkodzeń.

Kościół jest orientowany. Murowany z czerwonej cegły, na zewnątrz otynkowany jedynie w polach dekoracyjnych blend i fryzów. Jego bryłę tworzą: wysoka wieża frontowa z przystawionymi do jej boków budyneczkami krucht, jednonawowy i czteroprzęsłowy korpus na rzucie wydłużonego prostokąta, szeroki transept (pomiędzy trzecim a czwartym od frontu przęsłem korpusu) z ryzalitami w ścianach szczytowych, prostokątne i zakończone czworoboczną absydą prezbiterium z zakrystią od północy oraz skarbczykiem od południa. Kościół jest oskarpowany, skarpy są smukłe, uskokowe, jedynie przy skarbczyku i zakrystii przysadziste i bez uskoków.

Korpus nawowy i prezbiterium mają tę samą wysokość. Zakrystia i skarbczyk są o połowę niższe od prezbiterium. Nad skarbczykiem mieści się jeszcze niewielka przybudówka z lożą, z której – przez prześwit w ścianie prezbiterium – można śledzić nabożeństwo. Kruchta północna jest jednokondygnacyjna, pięcioboczna, południowa – analogiczna, ale przedłużona walcowatą basztą z klatką schodową prowadzącą na chór. Wieża jest czterokondygnacyjna, w dole czworoboczna, a w najwyższej kondygnacji ośmioboczna, nakryta strzelistą iglicą z krzyżem. W dole mieści kruchtę, wyżej lożę chóru muzycznego i dzwonnicę.

Frontowa elewacja wieży pełni rolę fasady. Jest ona jednoosiowa, z wejściem do kruchty głównej w przyziemiu (otwór wejściowy umieszczony jest w płytkim domku portalowym), powyżej jest ostrołukowe okno pośrodku rzędu blend, blendy w kolejnej kondygnacji i prześwity dzwonne. Kondygnacje wieży porozdzielane są wyrazistymi, profilowanymi gzymsami na kroksztynach oraz ułożonymi z cegieł fryzami. Dekoracja pozostałych elewacji jest analogiczna – są to kształtowane w cegłach kroksztynowe gzymsy koronujące oraz umieszczone pod nimi fryzy. Do tego ozdobne szczyty transeptu: schodkowe, podzielone laskowaniem i sterczynami, wypełnione ostrołukowymi, otynkowanymi na jasno blendami.

Wszystkie otwory okienne są wydłużone, zamknięte ostrołukiem, oprofilowane opaskami z cegieł, z parapetami. Pod oknami w ścianach szczytowych transeptu są ponadto odcinki szerokiego fryzu z ostrołukowych blend. Ostrołukowe wykroje mają otwory wejściowe do krucht, pozostałe są prostokątne i zamknięte łukiem odcinkowym.

Dachy na kościele są dwuspadowe (nad absydą – czworoboczny), nad kruchtami bocznymi stożkowe. Nad skrzyżowaniem naw wznosi się drewniana, ale obita blachą ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę, z ostrołukowymi prześwitami i smukłą iglicą.

Wewnątrz kościół jest otynkowany na gładko i polichromowany. Ściany nawy rozczłonkowane są głębokimi, ostrołukowymi wnękami okiennymi oraz uskokowymi filarami. Kruchta główna i loża chóru muzycznego otwarte są na nawę ostrołukową arkadą. Balkon chóru muzycznego, wsparty na dwóch potężnych konsolach, ma betonową balustradę dekorowaną czworoliśćmi. Prezbiterium jest węższe od nawy i oddzielone od niej ostrołukową arkadą tęczową oraz metalową balustradką z ostrołukowymi i trójlistnymi ażurami. W korpusie nawowym i prezbiterium sklepienia są gwiaździste. W prezbiterium i transepcie żebra sklepienne spływają na walcowate wsporniki, a w nawie na przyścienne filary. W zakrystii, skarbczyku i loży chóru muzycznego sklepienia są krzyżowo-żebrowe, w loży i kruchtach bocznych krzyżowe.

Wyposażenie wewnętrzne w większości jest neogotyckie. W ołtarzu bocznym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (zapewne XVII wiek), przeniesiony z nieistniejącej cerkwi greckokatolickiej, restaurowany i przemalowany w Moskwie w 1895, w sukience metalowej z tego czasu. W nowszym feretronie późnobarokowe obrazy Matki Boskiej Szkaplerznej i św. Jana Chrzciciela. Z zabytkowego wyposażenia jest jeszcze m.in.: późnobarokowy obraz Matki Boskiej Różańcowej ze św. Dominikiem i św. Jackiem Odrowążem, późnobarokowe, przeniesione ze starego kościoła rzeźby św. Marii Magdaleny i św. Antoniego Padewskiego, krucyfiks o charakterze rokokowym (zapewne XVIII wiek) i drugi, barokowo-ludowy, rokokowy relikwiarzyk, fragmenty dwóch pacyfikałów unickich, późnobarokowy ornat.

Na wschód od kościoła stoi budynek organistówki: późnoklasycystyczny, murowany z cegły i otynkowany. Parterowy, prostokątny, pięcioosiowy. Wnętrze jest dwutraktowe, z sieniami na osi podłużnej i poprzecznej. Narożniki na zewnątrz ujęte są boniowanymi lizenami. Nad oknami gzymsy, nad drzwiami prostokątnie wyłamane.

Źródła:

  1. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 – powiat chełmski, Warszawa 1968

  2. Jerzy Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998

Grafika losowa