W 1690 Karol Stanisław Radziwiłł i jego matka, Katarzyna z Sobieskich Radziwiłłowa, ufundowali drewnianą cerkiew dla unickiego zakonu oo. bazylianów.

          Później wybudowano w tym miejscu murowaną świątynię, z fundacji Anny z Sanguszków Radziwiłłowej i jej syna, Michała Kazimierza „Rybeńki". Jej powstanie było związane ze sporem, jaki oo. bazylianowie toczyli z Radziwiłłami o relikwie bł. Jozafata Kuncewicza, unickiego męczennika za wiarę. Wyrokiem sądu papieskiego miały one pozostać w Białej, ale pod warunkiem, że właściciele miasta wybudują nowe, murowane sanktuarium, którym opiekować się będzie zakon bazylianów.

            Cerkiew powstawała w latach 1747 - 1458 (lub 59), ale wykańczana była zapewne aż do 1765, kiedy to przeniesiono do niej z kaplicy pałacowej relikwie. Od tego czasu nastąpił rozwój sanktuarium. Po kasacie klasztoru w 2 połowie XIX wieku aż do 1915 świątynia była użytkowana jako cerkiew prawosławna, relikwie ukryto. Wydobyto je podczas I wojny światowej po ucieczce prawosławnych duchowych, ale ostatecznie trafiły do Bazyliki św. Piotra na Watykanie (są tam do dziś). Cerkiew została rekoncyliowana w 1919 jako kościół rzymskokatolicki.

            Kościół jest późnobarokowy, być może według projektu Antoniego Solariego, z elementami neobarokowymi, murowany z cegły i otynkowany. Bazylikowy, na planie krzyża łacińskiego, zwrócony frontem na północ. Korpus jest trójnawowy i trójprzęsłowy, z transeptem. Prezbiterium jednoprzęsłowe, zamknięte półkolistą absydą. Po bokach ujęte jest prostokątnymi, dwukondygnacyjnymi zakrystiami. Pod nim jest krypta.

            W nawie głównej i prezbiterium jest sklepienie kolebkowe z lunetami na gurtach, w transepcie i kruchcie kolebkowe, na przecięciu nawy i transeptu żaglaste, w nawach bocznych i składzikach nad zakrystią krzyżowe, w zakrystiach strop. Nawy boczne otwarte są na nawę główną arkadami wspartymi na filarach. Na filarach pary pilastrów kompozytowych, które dźwigają wydatne, przełamujące się belkowanie, obiegające wnętrze i przerwane w absydzie. Chór muzyczny jest trójprzęsłowy, wsparty na filarowych arkadach. Ma półkoliście wybrzuszony parapet na osiach. Okna zamknięte są odcinkowo, w zakrystii prostokątne. Wejście z kruchty do nawy zamknięte półkoliście, w nim neoklasycystyczne drzwi (1 połowa XX wieku), dwuskrzydłowe, płycinowe, z przeszklonym nadświetlem.

            Fasada kościoła jest parawanowa, pięcioprzęsłowa. W środku ma dwie kondygnacje, wąskie części boczne jednokondygnacyjne. Do nich przylegają odstawione na boki trójkondygnacyjne, kwadratowe wieże. Wieże i dolna kondygnacja części środkowej są lekko wysunięte. Rozczłonkowują je zwielokrotnione jońskie pilastry dźwigające wyłamujące się belkowanie (belkowanie to obiega kościół dookoła). Pośrodku niego jest przerwany, półkolisty naczółek z oknem w arkadowym obramieniu. Prostokątne i zamknięte półkoliście wejście główne ujęte jest półkolumnami, nad nim niewielka płycina. Na skrajach fasady są mniejsze wejścia boczne, nad nimi również płyciny. Druga kondygnacja fasady jest jednoosiowa, ujęta niewielkimi spływami wolutowymi i dzielona parami pilastrów dźwigających belkowanie. Nad nią trójkątny szczyt o falistym konturze, z treflowym oknem na osi.

            Dwie dolne kondygnacje wież są kwadratowe, opięte pilastrami. W drugiej są zamknięte półkoliście przeźrocza. Trzecia kondygnacja jest ośmioboczna na cokole, ujęta półkolumnami o kapitelach jońskich i zwieńczona belkowaniem. Gzyms belkowania jest wygięty na osiach w półkoliste naczółki z owalnymi kartuszami. Hełmy wież są baniaste, ośmiopołaciowe, spiętrzone, zwieńczone latarniami z krzyżem. Elewacje boczne mają podziały ramowo-pilastrowe. Elewacje transeptu zwieńczone są szczytami analogicznymi do szczytu fasady. Dachy nad nawą, transeptem i prezbiterium są dwuspadowe, nad zakrystiami pulpitowe, kryte blachą.

            Ołtarz główny, cztery boczne, dwie lawy kolatorskie i ambona są współczesne (po 1919), o charakterze barokowo-klasycystycznym. Do budowy ołtarzu głównego wykorzystano rzeźby XVIII- wieczne: rokokowy krucyfiks, późnobarokową parę puttów i gołębicę Ducha Św. oraz rokokową główkę putta. W polu głównym znajduje się nowa rzeźba Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, na zasuwie obraz Przemienienia Pańskiego wg Rafaela (XIX wiek). Tabernakulum, o charakterze barokowo-klasycystycznym (2 połowa XVIII wieku), jest architektoniczne, z obrotowym tronem eucharystycznym, ujęte dwoma parami kolumienek.

            Ołtarze boczne są analogiczne, architektoniczne, jednokondygnacyjne, ze zwieńczeniem. W lewym znajduje się obraz Męczeństwo św. Jozafata (1861, sygn. Józef Simmler), w prawym św. Tadeusz Juda (przełom XIX/XX wieku, o charakterze klasycyzującym). W lewej nawie bocznej jest obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z 1 połowy XVII wieku.

            Organy pochodzą z okresu międzywojennego, tak samo neoklasycystyczna chrzcielnica – puklowana, z pokrywą zwieńczoną kulą z krzyżem. Z zabytkowego wyposażenia są jeszcze m.in. feretrony, późnobarokowy i barokowo-klasycystyczny, krucyfiks barokowy, żyrandol późnobarokowy (drewniany, dwunastoramienny), kielich manierystyczny (początek XVII wieku) i wczesnobarokowy, barokowy pacyfikał z relikwiami św. Jozafata oraz dużo paramentów: ornat biały (2 połowa XVIII wieku), czerwony z końca XVII wieku, XVIII-wieczne dalmatyki, kapy z XVII-XVIII wieku. Do tego barokowy obraz św. Barbary (XVIII/XIX wiek), Ostatniej Wieczerzy (1 połowa XIX wieku), zapewne ze zwieńczenia ikonostasu, i inne.

            Obok kościoła stoi budynek dawnego klasztoru (obecnie dom parafialny). Wzniesiony został w 1790, kiedyś połączony był z prezbiterium kościoła przejściem. Jest murowany z cegły i otynkowany, frontem zwrócony na północ. Ma rzut prostokąta o ściętym północno-wschodnim narożniku. Jest dwukondygnacyjny, jednotraktowy z korytarzem. Korytarz nakryty jest sklepieniem kolebkowo-krzyżowym, szerokie wnęki okienne sklepione są półkoliście. Pomieszczenia sklepione są tak samo. Elewacja frontowa jest sześcioosiowa, rozczłonkowana lizenami, ma pięć, nieregularnie rozmieszczonych okien. Poprzedzona jest prostokątnym przedsionkiem. Elewacje boczne są dwuosiowe, zwieńczone profilowanym gzymsem i trójkątnymi szczytami, w nich okienka. Elewacja tylna bez podziałów. Okna mają profilowane opaski z tynku. Dach jest dwuspadowy, kryty blachą.

            Ogrodzenie jest nowsze (wzniesione przed 1929). Murowane z cegły i otynkowane. Od frontu jest ażurowe – murowane słupy połączone są żelaznymi kratami. Na osi kościoła znajduje się arkadowa brama z dwoma mniejszymi bramkami po bokach.

 Źródła:

Stanisław Jadczak, Biała Podlaska. Dzieje miasta i jego zabytki, Lublin 1993

Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006