Kościół pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela w Dysie Historia

           Parafia w Dysie została erygowana w 1381 z fundacji Gabriela Górki, pierwotny kościół był drewniany. Obecny wzniesiono w 2. połowie XVI wieku.

           Około 1590, w czasie reformacji, został on sprofanowany przez Szamotulskich, dziedziców Dysu. W 1610 ponownie osadził w nim księdza katolickiego Dobrogost Szamotulski. Z jego fundacji także po 1610 kościół został przebudowany. Dostawiono wówczas prezbiterium (względnie jego półkoliste zamknięcie), wykonano podziały wieży i wnętrza, być może także sklepienia i dekorację stiukową. W 1714 staraniem Jadwigi Niemyskiej parafia została przekazana mansjonarzom lubelskim. W 1781 wykonano nowy hełm na wieży. Kościół był remontowany między innymi w 1899 i 1951 (wówczas odkryto późnorenesansową dekorację sztukatorską na sklepieniu loży oraz gotycki wątek murów u styku nawy i wieży). Kapitalny remont całości został zakończony w 1981 roku.

Architektura

           Jest on późnorenesansowy, orientowany, murowany z kamienia i cegły, otynkowany, jednonawowy. Nawa jest prostokątna, trójprzęsłowa, z węższym prezbiterium zamkniętym półkoliście, przy którym od północy znajduje się zakrystia. Przy nawie od zachodu wznosi się czworoboczna wieża z kruchtą w przyziemiu i lożą kolatorską na piętrze. Od południa jest kruchta dobudowana w XVIII - XIX wieku, a od północy przedsionek do zakrystii z XIX wieku.

           Na zewnątrz nawa jest oskarpowana, nawę i prezbiterium obiega wspólny gzyms. Wieża wewnątrz jest trójkondygnacyjna, na zewnątrz ma dwie, rozdzielone gzymsem kondygnacje. Dolna jest ujęta na narożach pseudopilastrami, a górna pilastrami kompozytowymi, pomiędzy którymi znajdują się arkady o spłaszczonych łukach. Elewacje wieży są zwieńczone belkowaniem z fryzem konsolowym. Na konsolkach są rozety a pomiędzy nimi uskrzydlone główki aniołków. Okna w nawie i prezbiterium zamknięte są łukiem odcinkowym, w wieży półkolistym. Wejście do kościoła zamknięte jest łukiem odcinkowym, ujęte w obramienie z gzymsem wieńczącym. Dachy są dwuspadowe i pulpitowe, hełm wieży ma kształt barokowy. Wszystkie kryte blachą.

           Wnętrze nawy rozczłonkowane jest parami pilastrów o stylizowanych kapitelach kompozytowych. Ściany prezbiterium nie mają podziałów. Łuk tęczy jest półkolisty. Kruchta i loża kolatorska w wieży otwarte są do nawy arkadami. Murowany chór muzyczny pochodzi z 1. połowy XVII wieku, wspiera się na trzech arkadach.

           Sklepienia w nawie, prezbiterium, w kruchcie pod wieżą i loży kolatorskiej są kolebkowe z lunetami, w zakrystii kolebkowo-krzyżowe, pozostałe pomieszczenia przykryte są sufitami. Sklepienie loży kolatorskiej pokryte jest późnorenesansową dekoracją sztukatorską w typie lubelsko-kaliskim. Składają się na nią listwy podkreślające szwy sklepienia oraz połączone z nimi żebro na osi kolebki, plakietki z rozetami, maszkaronami i uskrzydlonymi główkami aniołków oraz wsporniki roślinno-geometryczne. Na sklepieniu kruchty pod wieżą znajduje się skromniejsza dekoracja ornamentalna. Katalog Zabytków… podaje, że dekoracja sklepień została wykonana po 1610, prawdopodobnie przez Jana Wolffa, jednego z wybitniejszych muratorów związanych z tzw. renesansem lubelskim. Natomiast według M. Kurzeja nieliczne plakietki nie mają odpowiedników w dziełach Wolffa, a kształtowane w narzucie rozety wykonano nieporadnie.

Wyposażenie

           Wyposażenie wnętrza (drewniany ołtarz główny i ołtarze boczne, ambona, chrzcielnica) jest jednolite (wykonane w tym samym warsztacie snycerskim), rokokowe, pochodzi z 3. ćwierci XVIII wieku. W ołtarzu głównym znajdują się rzeźby św. Anny i św. Joachima oraz obraz Chrztu Chrystusa w Jordanie (XIX wiek), w zwieńczeniu obraz św. Tadeusza Judy (2. połowa XVIII wieku). Tabernakulum jest współczesne ołtarzowi. Dwa ołtarze boczne są analogiczne, z rzeźbami aniołów i puttów w zwieńczeniu. W lewym znajduje się obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem (XVII wiek), w sukience i srebrnych koronach z przełomuXVII/XVIII wieku. W zwieńczeniu obraz Kazania św. Franciszka Ksawerego (XVIII wiek). W ołtarzu prawym jest obraz św. Józefa z Dzieciątkiem (początek XIX wieku), w sukience srebrnej pozłacanej. W zwieńczeniu obraz św. Stanisława biskupa (XVIII wiek).

           Ambona ma baldachim w kształcie muszli, niegdyś znajdowała się na nim rzeźba. Przyścienna chrzcielnica, z rzeźbą anioła na zaplecku, zwieńczona jest muszlowym baldachimem. Prospekt organowy jest barokowy (zapewne z początku XVIII wieku), silnie uzupełniany. Jedną kropielnicę wykonano z dużej muszli morskiej, druga jest barokowa (XVIII wiek), kamienna, puklowana.

           W kościele znajdują się portrety Anny ze Stanisławskich Zbąskiej, primo voto Warszyckiej, secundo voto Oleśnickiej - podkomorzyny lubelskiej, dobrodziejki parafii (zm. 1701) - z XVII wieku oraz Jadwigi Niemyskiej, primo voto Sulimierskiej, podsędkowej ziemi lubelskiej, właścicielki Dysa (zm. 1732). Jest także epitafium Józefa Oborskiego (zm. 1833).

           Na wyposażeniu jest między innymi rokokowa monstrancja (koniec XVIII w.), z figurkami Abrahama i Melchizedeka na ramionach; kielich późnorenesansowy (lata 30. XVII w.) oraz późnobarokowy (II poł. XVIII w.); cynowe lichtarze - barokowe (około poł. XVII wieku) i o charakterze późnobarokowym (XVIII - XIX wiek). Z szat liturgicznych: trzy nowe ornaty ze starą aplikacją (XVII - XVIII wiek), na jednym z nich Chrystus na Krzyżu w otoczeniu winorośli, oraz dalmatyka z tkaniny ze srebrną koronką (XVIII wiek).

Dzwonnica

           Dzwonnica stojąca na osi fasady została wzniesiona zapewne w XIX wieku. Jest murowana z cegły i otynkowana. Dwukondygnacyjna ze szczytem, parawanowa (w postaci ścianki, z arkadowymi prześwitami otworów przejściowych w dolnej kondygnacji i tych mieszczących dzwony w górnej), rozczłonkowana pilastrami.

Źródła

1. Katalog zabytków - powiat lubelski

2. M. Kurzej, Jan Wolff: monografia architekta w świetle analizy prefabrykowanych elementów dekoracji sztukatorskich, Kraków 2009