Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Dzierążni
Parafię rzymskokatolicką w Dzierążni erygowano w 1537, w 2. połowie XVI wieku została zajęta przez innowierców, przywrócona w 1640 roku.
Pierwszy, drewniany kościół wzniesiono przed 1537, z fundacji Macieja, Stanisława i Tyburcjusza Dzierążyńskich, właścicieli wsi. Kolejny, również drewniany został wybudowany w 1639 z fundacji Andrzeja Kluszowskiego. Spalili go Kozacy w 1648, później został odbudowany.
Obecny powstał w latach 1769 - 1774, z fundacji Antoniego Węglińskiego, dziedzica wsi i pisarza bełskiego, przy znacznej pomocy proboszcza Jakuba Wołkiewicza. Konsekrowano go dopiero w 1858 roku. Dwukrotnie uległ pożarowi. Wnętrze spalone w 1817 odnowiono przy wsparciu ówczesnego dziedzica Ignacego Debolego. Po pożarze w 1902 kościół ponownie został odbudowany i powiększony.
Jest on barokowy, murowany z cegły i otynkowany, jednonawowy, z prezbiterium zwróconym na północ. Pierwotna część nawy jest trójprzęsłowa, w 1905 została powiększona od południa o dwa przęsła, nieco węższe i niższe. Prezbiterium jest węższe od nawy, jednoprzęsłowe, zamknięte półkoliście. Od zachodu przylega do niego czworoboczna zakrystia. Pod prezbiterium znajdują się krypty.
Na zewnątrz ściany rozczłonkowane są parami pilastrów podtrzymujących silnie profilowany gzyms wieńczący. W nawie pilastry przecięte są w połowie wysokości odcinkami gzymsu. Północno-wschodni narożnik nawy wsparty jest skośną skarpą z 1817 (?), pozostałe narożniki nawy i zakrystii są zaokrąglone. Otwory okienne zamknięte są półkoliście, mają szerokie opaski z kluczami. Dachy dwuspadowe, nad prezbiterium i nowszą częścią nawy niższe, kryte blachą. Nad nawą wznosi się wieżyczka na sygnaturkę z latarnią.
Wewnątrz nawa rozczłonkowana jest parami pilastrów, podtrzymującymi odcinki belkowania. Tęcza ma wykrój półkolisty, jest wsparta na filarach przyściennych. Kolebkowo-krzyżowe sklepienia pochodzą z 1817 roku.
W kościele znajduje się epitafium Kazimiery z Puzynów Deboli (zm. 1851) - klasycystyczne, marmurowe. Z paramentów liturgicznych między innymi regencyjny relikwiarz Krzyża Św. (2. ćwierć XVIII wieku) w kształcie monstrancji promienistej, biały ornat barokowy (około połowy XVIII wieku) haftowany wełną na płótnie i drugi, z tkaniny rokokowej (2. połowa XVIII wieku).
Na plebanii znajduje się tabliczka fundacji kościoła z 1639 - cynowa, znaleziona w 1905 przy plantowaniu cmentarza przykościelnego.
Dzwonnica jest klasycystyczna (wzniesiona zapewne po 1817), murowana z cegły i otynkowana. Ma plan czworoboku i dwie kondygnacje, górna jest niższa. Obie kondygnacje ujęte są na narożach zdwojonymi pilastrami i zwieńczone gzymsami. Dach jest niski, namiotowy, kryty blachą. Od zachodu do dzwonnicy przylega dobudowana później murowana, neogotycka kapliczka.
W narożach przykościelnego cmentarza znajdują się cztery murowane, neogotyckie kapliczki (XIX wiek). Obok kościoła stoi nagrobek ks. Mikołaja Galickiego (zm. 1898), w kształcie kamiennego krzyża na postumencie.
Na cmentarzu parafialnym (poza wsią) znajdują się pozostałości dawnej, murowanej unickiej cerkwi, wzniesionej w 1828 z fundacji Konstancji z Debolich Makomaskiej, dziedziczki Sielca i zburzonej na początku XX wieku. Zachowane murowane prezbiterium przekształcono w 1934 na kaplicę grobową rodziny Makomaskich, ówczesnych właścicieli Dzierążni. Jest ona kwadratowa, z pilastrami na narożach i gzymsem pod okapem. Dach ma dwuspadowy, z nowym, trójkątnym przyczółkiem od frontu, kryty blachą.
źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 17 - Tomaszów Lubelski i okolice, Warszawa 1982
2. J. Niedźwiedź, E. Niedźwiedź, U. Nowakowska, Dzieje miejscowości gminy Krynice, powiat tomaszowski, Krynice - Zamość 2013