Dzisiejsza data:

Kościół pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła oraz klasztor paulinów w Leśnej Podlaskiej

           Pierwotny, drewniany kościół w Leśnej został wzniesiony w 1686 roku z fundacji Pawła Kazimierza Michałowskiego, skarbnika orszańskiego. Umieszczono w nim cudowny wizerunek Matki Boskiej, który według miejscowych podań w 1683 roku pasterze znaleźli na gruszy. W 1695 roku erygowano tu parafię. W drugiej dekadzie XVIII wieku wybudowano obok kościoła murowaną kaplicę pod wezwaniem św. św. Piotra i Pawła (obecnie Zjawienia), do której został przeniesiony wizerunek.

zobacz prezentację ...

          Budowę nowego, murowanego kościoła rozpoczęto w 1720 roku, ale trzy lata później została przerwana z braku funduszy. Drewniany przeniesiono na cmentarz, służył tam jako kaplica pod wezwaniem św. św. Rocha, Fabiana i Sebastiana, został rozebrany po 1761 roku. W 1727 roku parafię objęli ojcowie paulini sprowadzeni z Częstochowy, w tym samym roku wystawili tu drewniany klasztor.

            Obecny kościół wzniesiono na fundamentach z 1723 roku, z inicjatywy przeora jasnogórskiego o. Konstantego Moszyńskiego. Najpierw w latach 1730–1738 (kiedy przeor zmarł, budowę przerwano), potem 1750–1752. Projekt Vinzenzo Rachettiego z 1730 roku został zrealizowany do przęsła chóru muzycznego. Fasadę wybudowano być może już według projektu Carla Antonia Baya (za Katalogiem Zabytków…). Kościół został konsekrowany w 1758 roku.

           Około połowy XIX wieku w miejsce drewnianego klasztoru wystawiono murowany (tzw. Klasztor I). Po kasacie klasztoru paulinów (1864 rok) cenniejsze wyposażenie wywieziono do katedry w Janowie Podlaskim. Kościół pełnił odtąd funkcję parafialnego. W 1875 roku parafia została zlikwidowana, wyposażenie wywieziono do kościoła pod wezwaniem Wszystkich Świętych w Warszawie (uległy tam zniszczeniu w 1944 roku) a kościół przekształcono na cerkiew. W latach 1879–1881 wnętrze zostało przebudowane, wieże obniżone a korpus podwyższony i zwieńczony pięcioma cebulastymi kopułami. W otoczeniu kościoła wzniesiono sześć niewielkich, wolnostojących kaplic.

           W 1884 roku kościół i klasztor przejęło tzw. zgromadzenie kobiet rosyjskich (żeński klasztor prawosławny). Próbowano stworzyć tu sanktuarium (wykorzystując dotychczasowy status świątyni), między innymi w 1894 roku sprowadzono relikwie św. Atanazego Brzeskiego. W okresie koniec XIX wieku – początek XX wieku powstały nowe budynki zespołu, wykorzystywane na cele oświatowe i gospodarcze. W 1915 roku zakonnice opuściły Leśną, zabierając ze sobą cudowny wizerunek Matki Boskiej (według Katalogu Zabytków… po zamknięciu kościoła w 1865 roku został on wywieziony sekretnie do Łomży i oddany na przechowanie do kościoła benedyktynek).

           W 1919 roku do Leśnej powrócili paulini, ponownie erygowano parafię. W okresie międzywojennym prowadzono liczne remonty, związane także z usuwaniem elementów architektury cerkiewnej z kościoła. Szczyt fasady został przekształcony według projektu Adolfa Szyszko–Bohusza (niezgodnego ze stanem pierwotnym), klasztor i kościół połączono galerią. Dobudowano trzecią kondygnację i hełm wieży północno–wschodniej (także według projektu Szyszko–Bohusza). Wieża południowo–zachodnia zachowała szatę cerkiewną. Do Leśnej powrócił cudowny wizerunek Matki Boskiej. Od 1989 roku kościół ma tytuł bazyliki mniejszej.

            Zespół kościelno–klasztorny otoczony jest fosą i murem z bramą, które wkomponowano w relikty muru obronnego z XVII wieku i fortyfikacji ziemnych (tzw. okopy krzyżackie). Jak pisze J. Maraśkiewicz – to „obronne” usytuowanie wynikało z tego, że oo. paulini chcieli stworzyć założenie na wzór Jasnej Góry, „twierdzę kultu maryjnego na Podlasiu”. Mur został przekształcony w XIX wieku i około 1920 roku. Jest ceglany, kryty dachówką, z okratowanymi strzelnicami szczelinowymi i kluczowymi. Od południowego wschodu ujmuje on dziedziniec przed frontem kościoła, na osi środkowej wybrzuszony na rzucie półkola. Odcinek muru dołączony od południa jest neobarokowy (koniec XIX wieku). Na osi znajduje się brama z 2 połowy XVIII wieku – trójprzelotowa, z wyższą częścią środkową. Jej półkoliste zwieńczenie jest ogzymsowane i ujęte wolutami. W nim zamknięte odcinkowo pole z malowidłem przedstawiającym Matkę Boską Leśniańską. Ku bramie prowadzi arkadowy, ceglany mostek z XIX/XX wieku. Analogiczne mostki przerzucone są nad fosą od północnego wschodu i południowego zachodu.

           Kościół to budowla późnobarokowa, murowana i otynkowana, frontem zwrócona na południowy wschód. Jest trójnawowy, typu bazylikowego. Ma kwadratowy, trójprzęsłowy korpus, z którym narożami łączą się czworoboczne wieże flankujące fasadę. Wydłużone, dwuprzęsłowe prezbiterium ma szerokość i wysokość nawy głównej. Od wewnątrz zamknięte jest półkoliście, od zewnątrz trójbocznie. Ujęte jest w prostokątne, dwukondygnacyjne aneksy zakrystii i skarbca. Mają one szerokość i wysokość naw bocznych, w drugiej kondygnacji mieszczą lektoria.

          Swój obecny wygląd kościół zawdzięcza także przeróbkom dokonanym w okresie międzywojennym, które wiązały się głównie z usuwaniem elementów cerkiewnych (niektóre z nich jednak pozostały). Posadowiona na wysokim cokole, parawanowa fasada jest silnie rozczłonkowana, siedmioosiowa. Część środkowa jest dwukondygnacyjna i trójosiowa (z cofniętym przęsłem środkowym), zwieńczona trójkątnym, przełamanym szczytem. Łukowate (ujęte wolutowymi spływami), jednokondygnacyjne części boczne łączą ją z wysuniętymi do przodu wieżami. Fasadę dzielą na części niemal pełne kolumny przylegające do jej lica, w dolnej kondygnacji toskańskie, w górnej kompozytowe. Wspierają one wyłamujące się belkowanie.

          Na osi środkowej fasady i na osiach skrajnych (w wieżach) znajdują się prostokątne drzwi z odcinkowymi naczółkami. Środkowe są większe, w uszakowym obramieniu, nad nimi kwadratowa, uszakowa płycina z hierogramem Maryi. Na zbliżonej wysokości w osiach bocznych znajdują się prostokątne płyciny z naczółkami (według J. Maraśkiewicza ich kształt jest proweniencji cerkiewnej). W górnej kondygnacji fasady, na osi jest półkoliście zamknięte okno ze ślepą, tralkową balustradą, nakryte odcinkowym łukiem gzymsu. W częściach bocznych nisze z rzeźbami św. św. Piotra i Pawła, pochodzącymi zapewne z 1. połowy XVIII wieku. W polu szczytu półkolista nisza z piaskowcową figurą Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej dłuta Eugeniusza Proszowskiego (1927 rok). Powyżej jest niewielki okulus, w zwieńczeniu krzyż na cokole.

           Wieża południowo-zachodnia jest dwu-, a północno-wschodnia trójkondygnacyjna. Obie mają zaokrąglone naroża i prostokątne, półkoliście zamknięte przeźrocza w górnych kondygnacjach. Wieża południowo-zachodnia zwieńczona jest odcinkowymi naczółkami. Ma cebulasty hełm na rozbudowanym postumencie z wolutowymi spływami. Wieżę północno-wschodnią wieńczy gzyms wygięty półkoliście nad ślepymi okulusami. Nakryta jest pękatym, czworobocznym hełmem na postumencie, ze smukłą latarnią. Latarnia opięta jest na narożach wolutowymi spływami, ma rozbudowane zwieńczenie.

          Boczne elewacje budynku zwieńczone są uproszczonym belkowaniem i dzielone pilastrami toskańskimi (wg J. Maraśkiewicza – pseudopilastrami), w partii korpusu parzystymi. Pilastry opinają też w wielkim porządku naroża zamknięcia prezbiterium. W elewacji północno-wschodniej środkowe przęsło nawy bocznej wieńczy trójkątny, ogzymsowany szczyt.

           Zamknięte odcinkowo okna w nawie głównej ujęte są w tynkowe opaski z kluczem, nakryte odcinkami gzymsu z łezkami (dekoracja zapewne z lat 20. XX wieku, według J. Maraśkiewicza – element pocerkiewny). Te w ścianie północno-zachodniej zamknięte są półkoliście. Elipsoidalne okna w nawach bocznych mają wydatne, profilowane obramienia, nakryte są półkolistym gzymsem na konsolkach. Pozostałe okna są prostokątne. Dach nad korpusem jest dwuspadowy, nad nawami bocznymi i zakrystiami pulpitowe, kryte blachą.

           Nawa główna, prezbiterium, aneksy i krypta sklepione są kolebką na gurtach z lunetami, nawy boczne i kruchta krzyżowo. Nawa główna otwiera się na boczne wysokimi, półkolistymi arkadami filarowymi. Mają one profilowane archiwolty a w podłuczach pary gurtów, które spływają na pilastry toskańskie (według J. Maraśkiewicza – kompozytowe i pseudopilastry) opinające ościeża. Łuk tęczowy jest półkolisty, lekko obniżony.

          Ściany nawy głównej i prezbiterium wieńczy obiegające belkowanie. Wyłamuje się ono nad pilastrami kompozytowymi w wielkim porządku, w korpusie parzystymi, na filarach tęczy zdwojonymi. W północno-zachodnich narożach nawy są szerokie, wklęsłe półfilary. Ściany naw bocznych podzielone są półfilarami z szeroko rozstawionymi parami pilastrów toskańskich, które wspierają gzyms. Murowany chór muzyczny, na rzucie łuku odcinkowego, wspiera się na arkadach filarowych. Kwadratowe filary opięte są zwielokrotnionymi pilastrami kompozytowymi, przyłucza arkad dekorowane stiukowym ornamentem rocaille. Pełny, płycinowy parapet wieńczy gzyms wyłamany nad pilastrami.

         Okna w nawie głównej mają uszakowe obramienia. Lektoria otwarte są do prezbiterium oknami w uszakowych, profilowanych obramieniach. Marmurowa posadzka pochodzi z 1752 roku (w prezbiterium jest nowa).

          Ołtarz główny został wykonany około 1929 roku według projektu o. Augustyna Jędrzejczyka. W 1971 roku zyskał nowe zwieńczenie zaprojektowane przez inż. J. Grudzińskiego. W 2000 roku zastąpiono je zrekonstruowanym na wzór pierwotnego (z 1758 roku), do którego wykorzystano zachowane późnobarokowe rzeźby. Ołtarz jest architektoniczny, jednokondygnacyjny (na wysokim cokole) ze zwieńczeniem, trójosiowy, z ukośnie wysuniętymi częściami bocznymi. Rozczłonkowują go korynckie kolumny i pilastry, wieńczy wydatne belkowanie z balustradą i rzeźbiarską grupą Koronacji NMP pośrodku.

          W polu środkowym ołtarza znajduje się uznany za cudowny wizerunek Matki Boskiej Leśniańskiej z 2. połowy XVII wieku. To ludowa, niewielka, owalna płaskorzeźba z drobnoziarnistego granitu. Srebrna sukienka pochodzi z 1927 roku, w 1963 roku obraz otrzymał korony papieskie. Umieszczony on jest w owalnej, neobarokowej (1919 rok), ażurowej ramie, pozłoconej, na tle również pozłoconej glorii promienistej. U dołu znajdują się dwie XVIII-wieczne, pozłocone figury aniołów unoszące cudowny wizerunek. Całość ujęta jest w półkoliście zamknięte obramienie. Na zasuwie jest barokowy obraz Nawiedzenia NMP pędzla Jana Bogumiła Plerscha (około 1772 roku).

          W osiach bocznych ołtarza są wysokie, prostokątne płyciny z ornamentem rocaille. Na ich tle stoją (na wydatnych, wolutowych konsolach) późnobarokowe rzeźby św. św. Pawła Pustelnika i Antoniego Opata. Na balustradzie wieńczącej ołtarz – rzeźby św. zakonnika i nierozpoznanej świętej.

          Ołtarze boczne są neobarokowe (lata 20. - 30. XX wieku), analogiczne parami, w nich obrazy autorstwa o. Augustyna Jędrzejczyka z tego samego okresu. Do wykonania pierwszej pary, umieszczonej na zamknięciu naw bocznych, wykorzystano fragmenty wyposażenia pocerkiewnego (kiwoty). W lewym ołtarzu jest Wizja św. Antoniego Padewskiego, w prawym Święta Rodzina. Dwa kolejne umieszczono w środkowych przęsłach naw bocznych. W lewym znajduje się obraz św. Augustyna, w prawym św. Pawła Pustelnika.

          Eklektyczna ambona projektu Stanisława Grześkowiaka pochodzi z 1951 roku, organy z 1949–1950. Malowidła ścienne na sklepieniu nawy głównej i prezbiterium wykonał w latach 2000–2001 Jerzy Pasternak.

         Do zabytkowego wyposażenia należą między innymi barokowe rzeźby, krucyfiks z początku XVII wieku (w tradycji późnogotyckiej), późnobarokowa monstrancja, rokokowy pacyfikał z relikwiami św. Tekli.

         Frontem do południowo-zachodniej elewacji kościoła zwrócona jest wolnostojąca kaplica pod wezwaniem NMP i św. św. Piotra i Pawła, zwana Kaplicą Zjawienia. Jest ona murowana, barokowa. Ma ona plan zbliżony do kwadratu, z niższym i węższym prezbiterium oraz nową, prostokątną zakrystią od wschodu.

          Jej elewacje są dwukondygnacyjne, z gzymsem kordonowym w połowie wysokości, zwieńczone belkowaniem. Naroża od frontu ujęte parami toskańskich pilastrów. Elewację frontową, tylną i kruchtę wieńczą trójkątne szczyty. Okna zamknięte są odcinkowo, w prezbiterium i szczycie frontowym okrągłe, w zakrystii prostokątne. Wejście od frontu ujmuje portal z toskańskimi pilastrami wspierającymi belkowanie i trójkątnym naczółkiem. Na wschodniej ścianie prezbiterium umieszczona jest nowa płaskorzeźba Zjawienia Cudownego Wizerunku. Dachy kaplicy są dwuspadowe, kryte blachą. Nad nawą wznosi się ośmioboczna wieżyczka na sygnaturkę z baniastym hełmem.

          Wewnątrz ściany obiega belkowanie z fryzem kostkowym, w ścianach bocznych są dwie niskie, zamknięte odcinkowo wnęki. Nawę nakrywa sklepienie kolebkowe z lunetami, prezbiterium i zakrystię – krzyżowe. Na sklepieniu współczesne malowidło Trójcy Św. Prezbiterium otwarte jest półkolistą arkadą.

          W kaplicy znajduje się studnia z ośmioboczną, kamienną cembrowiną (nową). W tym miejscu według tradycji ukazał się po raz pierwszy cudowny wizerunek Matki Boskiej. W ołtarzu (zrekonstruowanym w 2000 roku) znajdują się rokokowe rzeźby świętych niewiast i pary aniołów oraz nowy obraz Znalezienia Cudownego Wizerunku. W przeszklonej wnęce umieszczono pień gruszy, na której miał się on objawić pasterzom.

          Na północ od kościoła położone są zabudowania klasztorne – połączony kompleks, tworzący nieregularny plan, do tego kilka budynków wolnostojących. Kościół połączony jest z budynkiem klasztornym (tzw. Klasztor II) nadwieszoną galerią od północnego zachodu. Na północ od zabudowań klasztornych zachowały się pozostałości nieregularnego parku. Całość założenia ma wyraźne cechy baroku.

          Południowe, skrajne skrzydło kompleksu klasztornego stanowi Dom Pielgrzyma (część klasztoru), wzniesiony zapewne około połowy XIX wieku, około 1901 roku gruntownie przekształcony. Jest murowany z cegły i otynkowany, podpiwniczony, w części środkowej piętrowy. Ma plan prostokąta, frontem zwrócony jest na wschód. Elewacje frontowa i tylna są siedmioosiowe, boczne dwuosiowe, bez podziałów. Część środkowa jest trójosiowa, dwukondygnacyjna, z trójkątnymi, niewydzielonymi szczytami. Dachy są dwuspadowe, nad częścią środkową o oddzielnej kalenicy, kryte blachą.

          Dom Pielgrzyma od północy połączony jest nowym łącznikiem z tzw. Klasztorem II, wzniesionym około 1880 roku. Budynek ten frontem zwrócony jest na południowy wschód, znajduje się na osi kościoła. Jest murowany z cegły i otynkowany, dwukondygnacyjny, podpiwniczony. Ma plan prostokąta z załamującą się (ku łącznikowi) częścią południową. Elewacje są gładkie, rozdzielone gzymsem, frontowa jest dziesięcio-, tylna szesnastoosiowa. Dachy dwuspadowe, kryte blachą, z wystawkami.

           Od północnego wschodu do klasztoru II przylega (częścią elewacji) tzw. Klasztor I, przebudowany około 1901 roku i w latach 70. XX wieku. Frontem zwrócony jest na południowy wschód, klasycystyczny, murowany z cegły i otynkowany, dwukondygnacyjny, podpiwniczony. Ma plan prostokąta, z wtopioną ukośnie na osi wschód – zachód kaplicą klasztorną. Elewacja frontowa jest ośmioosiowa, tylna trójosiowa, południowo–zachodnia jednoosiowa. Elewacje posadowione są na cokole i zwieńczone wydatnym gzymsem, kondygnacje rozdzielone gzymsem kordonowym. Parter w elewacji frontowej i południowo–zachodniej jest boniowany. Otwory prostokątne, w szerokich, profilowanych opaskach, okna na piętrze nieco mniejsze. Na osi fasady znajdują się drzwi wejściowe. Dach jest dwuspadowy, czteropołaciowy, kryty blachą. Wnętrze zostało przekształcone, jest dwutraktowe, w trakcie frontowym na osi znajduje się sień.

           Kaplica klasztorna została wzniesiona po 1889 roku i użytkowana w tym charakterze do 1945 roku. Obecni pełni funkcję prowizorycznego muzeum. Jest murowana z cegły i otynkowana, orientowana. Ma plan prostokąta, z dwubocznie zamkniętym prezbiterium wtopionym w północno–wschodni narożnik tzw. Klasztoru I. Elewacja południowa jest dwu-, północna cztero-, zachodnia jednoosiowa, ta ostatnia zwieńczona trójkątnym szczytem z oknem. Korpus ujęty jest lizenami na narożach, elewacje zwieńczone wydatnym gzymsem. Okna zamknięte są półkoliście, z odcinkami gzymsów, okno w szczycie zamknięte odcinkowo. Dach dwuspadowy, kryty blachą. Wnętrze kaplicy jest salowe, dostępne z klasztoru.

          Od północnego wschodu do klasztoru I przylega częścią elewacji tzw. internat mały. Został on wybudowany po 1901 roku dla szkoły żeńskiej, po 1919 roku był użytkowany przez seminarium nauczycielskie. Obecnie mieści się tu internat i mieszkania pracowników Zespołu Szkół Rolniczych. Prostokątny budynek stanowi poprzeczne skrzydło zabudowań klasztornych (położone na osi północny zachód – południowy wschód). Jest murowany i otynkowany, trójkondygnacyjny, podpiwniczony. Elewacja frontowa i tylna są ośmioosiowe, z parami okien, boczne sześcioosiowe. Kondygnacje oddzielone są gzymsem kordonowym, dachy wysokie, dwuspadowe, kryte blachą. Budynek połączony jest w narożach łącznikami: od wschodu z tzw. internatem żeńskim dużym, od zachodu z tzw. szkołą ćwiczeń.

          Internat „duży” został wzniesiony około 1901 roku dla szkoły żeńskiej, po 1919 roku przeznaczony także na cele szkolne. W końcu lat 80. XX wieku zaadaptowano go na budynek mieszkalny. Jest murowany, dwukondygnacyjny, podpiwniczony, na planie wydłużonego prostokąta. Od północy ma prostokątną, parterową dobudówkę, od południa (od strony internatu „małego”) załamujący się łącznik z przelotową bramą. Elewacje frontowa i tylna są dziesięcio-, boczne trójosiowe, bez podziałów, z trójkątnymi szczytami. Kondygnacje oddziela gzyms kordonowy. Otwory są prostokątne, nad oknami w drugiej kondygnacji kwadratowe okienka strychowe. Dach dwuspadowy, kryty eternitem. Układ wnętrz jest dwutraktowy.

          Tzw. szkoła ćwiczeń została wybudowana około 1900 roku z przeznaczeniem na Prawosławną Szkołę Powszechną. Później mieściła inne szkoły, obecnie stanowi budynek mieszkalny. Jest murowana z cegły i otynkowana, na planie prostokąta. Przy północnej elewacji szczytowej jest aneks mieszczący klatkę schodową, przy narożniku południowo – wschodnim łącznik do internatu „małego”. Elewacje frontowa i tylna są dziesięcio-, boczne trójosiowe, bez podziałów, z trójkątnymi szczytami. Kondygnacje oddzielone gzymsem kordonowym. Układ wnętrz jest dwutraktowy.

          Budynki wolnostojące pochodzą z końca XIX – początku XX wieku. Tzw. Dom Ksieni (po 1915 roku mieszkanie nauczycieli) jest drewniany, na betonowej podmurówce, parterowy, prostokątny. Elewacje są czteroosiowe, okna w ozdobnie wycinanych obramieniach. Dach dwuspadowy, kryty blachą. Szkoła (po 1919 roku Państwowe Seminarium Nauczycielskie, obecnie szkoła rolnicza) jest murowana z cegły i otynkowana, bezstylowa, frontem zwrócona na wschód. Ma plan prostokąta, z ryzalitem w skrajnej osi południowej. Jest trójkondygnacyjna, z elewacjami dwunasto-, i bocznymi czteroosiowymi. Dach dwuspadowy, kryty blachą. Dawna kuźnia (obecnie budynek mieszkalny) i magazyn – murowany z cegły, z elewacjami dziewięcio-, bocznymi trójosiowymi. W części zachodniej pierwotnie znajdowały się duże arkadowe przeloty (obecnie zamurowane). Dach dwuspadowy, kryty blachą. Murowana, neorenesansowa (koniec XIX wieku) studnia ma formę aediculi, z konchową niszą ujętą pilastrami i zamkniętą łukiem nadwieszonym.

           Na wyposażeniu klasztoru znajdują się obrazy pochodzące w większości z XIX i XX wieku, wśród nich pocerkiewne i te autorstwa o. Augustyna Jędrzejczyka. Są tu również między innymi późnobarokowe i rokokowe rzeźby, dwa rokokowe krzyże procesyjne, meble z XIX – początku XX wieku (w tym dwa fortepiany), mszał rzymski z 1702 roku oprawiony w skórę.

źródła:

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII – woj. lubelskie, z. 2 – powiat Biała Podlaska, Warszawa 2006

2. J. Maraśkiewicz, Leśna Podlaska – architektura kościoła, Biała Podlaska 1983

Grafika losowa