Dzisiejsza data:

Pałac Potockich w Radzyniu Podlaskim

            Radzyński pałac należy do największych i stosunkowo dobrze zachowanych (pomimo zniszczeń wojennych) rezydencji magnackich na ziemiach dzisiejszej Polski.

            Przeszedł on kilka faz rozbudowy. Prawdopodobnie około 3. ćwierci XV wieku – w połowie XVI wieku (za autorami publikacji Radzyń Podlaski...) na wysokim brzegu rzeki Białki, przy przeprawie w sąsiedztwie miasta i jednocześnie na skrzyżowaniu ważnych traktów handlowych wybudowano zamek. Na wczesnym etapie była to prawdopodobnie skromna, średniowieczna warownia. Obok znajdował się młyn i staw. Pierwsze wzmianki o zamku pochodzą z 1522, starostwo radzyńskie dzierżawili wtedy Kazanowscy.

W 1534, na ponad sto lat dzierżawę dóbr radzyńskich przejęli Mniszchowie (którzy notabene około 1640 ufundowali tu kościół). Prawdopodobnie w latach 60. XVI wieku w miejscu zamku wybudowali oni ufortyfikowaną, renesansowa rezydencję w typie palazzo in fortezza. Nie istnieją jej opisy z epoki, ale ku tej tezie skłaniają badania, które dowiodły, że powstała ona od podstaw (według wcześniejszych ustaleń A. Bartczakowej Mniszchowie przebudowali korpus wcześniejszego zamku).

Pałac był przypuszczalnie w części lub całości piętrowy, początkowo jednotraktowy, później uzupełniony o drugi trakt – ciąg pomieszczeń od południa, z jednoczesnym przedłużeniem budowli o dwie osie w kierunku wschodnim (co odpowiada szerokości obecnego frontu korpusu głównego). Do dawnego (być może nawet pierwotnego) układu zamku należała zapewne murowana, piętrowa brama wjazdowa na dziedziniec od strony miasta, w części tożsama, mimo późniejszej przebudowy, z obecną w zachodnim skrzydle pałacu. Jej lokalizacja została skorelowana z osią kościoła.

Od lat 80. XVII wieku Radzyń znajdował się w rękach Stanisława Antoniego Szczuki, podkanclerzego Wielkiego Księstwa Litewskiego. W 1686 Augustyn Locci Młodszy, architekt króla Jana III Sobieskiego rozpoczął przebudowę pałacu na barokowy, z dwoma narożnymi alkierzami od strony ogrodu i galerią od frontu. Zachowane zostały cechy obronne rezydencji (fosy, baszty, wieżowa brama, mur), ale raczej w celach symbolicznych, bo nie miały już wtedy znaczącej wartości militarnej. W północnej części założenia powstał kwaterowy ogród włoski. Późniejszy jego układ może w dużym stopniu pochodzić z czasów tamtej przebudowy. Po śmierci Szczuki w 1710 pałac był niezamieszkany, stopniowo popadał w ruinę.

W latach około 1750 – 1759 pałac został przebudowany dla Eustachego Potockiego (męża wnuczki Szczuki, Marianny z Kątskich, którą poślubił on w 1741), starosty tłumackiego, generała artylerii litewskiej. Projekt wykonał i pracami kierował Jakub Fontana. W wyniku tego powstała jedna z najpiękniejszych rezydencji okresu rokoka w Polsce. Wykańczanie wnętrz trwało jeszcze przez następną dekadę (przebudowa pałacu była kosztowna) i właściwie nie zostało zakończone do śmierci obojga Potockich w 1768. Dekorację malarską wnętrz wykonał Jan Bogumił Plersch, rzeźbiarską całości założenia – Jan Chryzostom Redler z pomocnikami. Równocześnie przekształcono ogród na barokowy.

Po śmierci Eustachego skończył się czas świetności Radzynia. Pałac odziedziczył jego syn Jan, ale z powodu problemów finansowych sprzedał go w 1802 Annie z Zamoyskich Sapieżynie. W 1817 otrzymała go w wianie (ślub z Adamem Jerzym Czartoryskim) Anna Zofia Sapieżanka.

Po powstaniu listopadowym dobrom radzyńskim groziła konfiskata, dlatego w 1834 zostały sprzedane Antoniemu Szlubowskiemu. Być może wtedy zmieniono barokowo-rokokową kolorystykę elewacji (czerwień i żółć w różnych proporcjach) na klasycystyczną biel.

W 1920 Bronisław Szlubowski przekazał pałac (między innymi z powodu wysokich kosztów jego utrzymania) na rzecz Skarbu Państwa. Po adaptacji wnętrz do 1939 mieścił się w nim urząd miejski i powiatowy.

W lipcu 1944 w pałacu wybuchł pożar, wnętrza zostały doszczętnie wypalone. Od 1950 pałac był odbudowywany, użytkowany od połowy lat 60. XX wieku (mieścił się tu między innymi sąd rejonowy). Od tamtej pory kilkakrotnie, częściowo remontowany. Ostatnio rozpoczęto kompleksową renowację całego założenia, do tej pory między innymi odnowiono elewację północną pałacu, od strony parku. Zachował się jedynie zewnętrzny, XVIII-wieczny wystrój budowli, z bogatą dekoracją rzeźbiarską oraz pozostałości rozległego założenia parkowego.

W rezultacie przebudowy dokonanej przez Fontanę powstało rozległe założenie pałacowo – parkowe o kształcie wydłużonego prostokąta, w charakterystycznym dla architektury pałacowej XVIII wieku francuskim typie entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem), o konsekwentnym układzie symetrycznym. Oś kompozycyjna przebiega przez groblę na stawach i most wjazdowy od południa, następnie przez środek pałacu i dalej zaakcentowana jest główną aleją parkową i kanałem.

Pałac rozciąga się na niewielkim wzniesieniu, podmurowanym od strony południowej dla zabezpieczenia przed wodą. Składa się z korpusu głównego (od północy) i dwóch połączonych z nim prostopadle skrzydeł (od wschodu i zachodu), które otaczają rozległy, niemal kwadratowy dziedziniec (cour d'honneur).). Od południa dziedziniec zamknięty jest niskim murkiem, rozczłonkowanym słupkami i płycinami. Pośrodku znajduje się brama ujęta w dwa kwadratowe słupy z profilowanymi gzymsami, na których ustawiono rzeźbione trofea.

Dwukondygnacyjny korpus główny pałacu, założony na rzucie prostokąta, nakryto wysokim czterospadowym dachem z lukarnami. Jego elewacje w pionie dzielą płaskie pilastry (część o płycinowych trzonach) z ornamentami rocaille w głowicach. Jedyne elementy rozczłonkowania poziomego (oprócz płaskich płycin nad i pod prostokątnymi oknami) to przerywany gzyms kordonowy i nikły gzyms wieńczący.

Reprezentacyjna fasada (od strony dziedzińca) jest rozczłonkowana trzema trzyosiowymi ryzalitami. Dwa boczne są prostokątne, każdy zwieńczony rzeźbą, której głównym elementem jest rocaille’owy kartusz z koroną (oparty na nastawie o niespokojnym konturze), do tego motywy roślinne oraz putta. W kartuszu nad lewym ryzalitem widnieje monogram MC (Marianny), nad prawym EP (Eustachego Potockiego). Ryzalit na osi środkowej jest wyższy, pięcioboczny. Ma on wysokie, półkoliste i zamknięte koszowo otwory okienne (do tego okienka mezzanina) oraz wejściowe, zdobione rokokową ornamentacją. Okno typu porte-fenȇtre na piętrze poprzedzony jest balkonem wspartym na kroksztynach, z kutą, ażurową balustradą. Ryzalit ten – to element oryginalny, prawie nie występujący w architekturze polskiej poza kilkoma przykładami (między innymi pałacem Czartoryskich w Puławach).

Wieńcząca ryzalit dekoracja rzeźbiarska (wsparta na attyce) to spiętrzona kompozycja, złożona z pary kurtuazyjnie zwróconych ku sobie rocaille’owych kartuszy z herbami Pilawa Potockich (krzyż dwuipółramienny) i Brochwicz Kątskich (skaczący jeleń). Górą wyrasta z nich kartusz, na którym spoczywa korona. Po bokach ryzalitu umieszczone zostały kompozycje skupione wokół postaci jeńców, Turka i Kozaka.

W piętnastoosiowej elewacji zewnętrznej (ogrodowej) korpusu elementem dominującym jest trzykondygnacyjny ryzalit środkowy, ujęty w narożach parami pilastrów kompozytowych. Podtrzymują one okazały, półkolisty fronton, przedłużony po bokach odcinkami gzymsu i wypełniony stiukową płaskorzeźbą (scena z Zefirem i nimfą Florą), zwieńczony po bokach postaciami Gracji a na szczycie postaciami prawdopodobnie Amora i Psyche (alegoria miłości Marianny i Eustachego). Oryginalne rozwiązanie ryzalitu miało być inspirowane przez Palais Bourbon w Paryżu (za publikacją Radzyń Podlaski…). Według A. Bartczakowej to przetworzony motyw serliany (okna weneckiego), w którym zamiast kolumn wprowadzono ustawione blisko siebie pilastry. W Polsce zastosował go jedynie Fontana (w nieistniejącym pałacu Bielińskich i w kościele św. Krzyża w Warszawie).

Na skrajach elewacji ogrodowej wznoszą się dwa jednoosiowe, prostokątne pawilony typu alkierze, nakryte osobnymi łamanymi dachami. Dachy te w górnej części przybierają kształt hełmów wieżowych a w ich dolne połacie wtopione są niskie, trójkątne szczyty. Okna typu porte-fenȇtre na piętrze pawilonów poprzedzone są balkonem z ażurową balustradą.

Układ wnętrz w korpusie głównym pałacu jest w obu kondygnacjach dwutraktowy, na piętrze przerwany przez wprowadzenie dwóch sal sąsiadujących z salą balową, zajmujących całą szerokość budynku. Reprezentacyjna klatka schodowa mieszcząca się w ryzalicie środkowym od strony dziedzińca (dzieło kamieniarza Michała Dollingera) ma kształt prostokąta z zaokrąglonymi narożami. Stała się ona wzorem dla Klemensa Branickiego (pałac w Białymstoku), oddziałała też na podobne rozwiązanie w pałacu Sanguszków w Lubartowie. Płynnej linii miękko zarysowanych schodów o niskich stopniach lekkości dodawała ażurowa, kuta balustrada. Płaszczyzny ścian ożywiały subtelnie zaznaczone pilastry z głowicami kompozytowymi i wkomponowanymi w nie hełmami. Dekoracyjność podkreślały rzeźby dwóch Atlantów unoszących schody oraz siedząca na cokole w swobodnej pozie postać chłopca. Klatka została zrekonstruowana po II wojnie światowej, ale bez rzeźb.

Od strony ogrodu skrzydła boczne łączą się z korpusem głównym dwoma piętrowymi pawilonami obok alkierzy. Od strony dziedzińca – za pomocą parterowych przejść-galerii (rozczłonkowanych pięcioma płytkimi, arkadowymi wnękami na tle boniowanych ścian). Między pawilonami a galeriami powstały zamknięte kwadratowe podwóreczka. Galerie zdobiły grupy rzeźbiarskie (na wschodniej nie zachowały się one), przedstawiające putta wieńczące girlandami wazony.

W parterowym i szerszym skrzydle wschodnim znajdowały się stajnie, maneż i inne pomieszczenia gospodarcze. Skrzydło zachodnie, węższe, parterowe od strony dziedzińca i piętrowe od strony miasta, zawierało pomieszczenia mieszkalne o nieznanym przeznaczeniu. Oba skrzydła przepruto bramami przejazdowymi, które znalazły się na osiach elewacji zewnętrznych, a w elewacjach od strony dziedzińca bliżej korpusu głównego.

Długie elewacje skrzydeł mają skromną oprawę architektoniczną – gładkie ściany ozdobione są jedynie opaskami otworów. Od strony dziedzińca ożywiają je po dwa nieznaczne, trójosiowe, boniowane ryzality. Boczne mają formę potrójnych, ślepych arkad. Ich górne partie zdobią attyki z rozbudowaną dekoracją rzeźbiarską, przedstawiającą konia skaczącego przez okrytą draperią przeszkodę (nad ryzalitem w skrzydle wschodnim, wieńczącym wjazd do dawnej stajni) oraz skaczącego jelenia zaplątanego w sieci, w otoczeniu puttów (w skrzydle zachodnim, nad wejściem do dawnej psiarni).

Ryzality środkowe tworzą dolne kondygnacje wieżowych bram, z arkadowym przejazdem i parami furt (schemat trójprzelotowego łuku triumfalnego). Od strony dziedzińca nad bocznymi przelotami bramy zachodniej znajduje się figuralna dekoracja rzeźbiarska ilustrująca walkę Herkulesa z Cerberem i z Hydrą, nad przelotami bramy wschodniej – z Lwem Nemejskim i z Bykiem Kreteńskim. Od zewnątrz (od strony podwórza gospodarczego) brama wschodnia ma skromną oprawę – arkadowe przęsło zwieńczone jest niewielkim, trójkątnym frontonem. Natomiast paradna (wychodząca na miasto) brama zachodnia jest monumentalna, ujęta w toskański, wgłębny portyk. Partia ściany z przejazdem bramnym jest wgięta półkoliście na głębokość traktu (na modłę francuską), ujęta po obu stronach parami pilastrów doryckich. Zwieńczenie stanowi najbogatsza w całym zespole dekoracja rzeźbiarska. Tworzą ją dwa zetknięte ze sobą i oparte o skałę rocaille’owe kartusze z herbami Pilawa i Brochwicz, ponad nimi korona, w kompozycję wplecione są też putta. Do tego panoplia i na skrajach wnęki bramnej kobiece personifikacje Architektury Cywilnej i Wojskowej.

Czworoboczne wieże bramne przeprute są półkolistymi oknami, ujęte w narożach parami pilastrów kompozytowych i zwieńczone belkowaniem, wygiętym półkoliście ponad blendami okulusów. Na wieży wschodniej, od strony dziedzińca, znajduje się umieszczony tam w XIX wieku kartusz z herbami: Ślepowron Szlubowskich, Jastrzębiec Szczuków oraz Korwin, Prus i Nałęcz (rodzin skoligaconych ze Szlubowskimi). Wieże nakryto hełmami w formie prostopadłościennych, monumentalnych cokołów z krzywoliniowymi nakryciami. Zwieńczone są one strzelistymi obeliskami, na których jako chorągiewki umieszczone zostały emblematy herbów Brochwicz i Pilawa.

Monumentalne wieże wieńczące bramy były niespotykane w XVIII-wiecznych pałacowych założeniach francuskich, na terenie Polski także. Wywodzą się one z barokowej architektury kościelnej.

Oba skrzydła pałacu zakończone zostały dwoma szerszymi pawilonami. Są one dwukondygnacyjne i pięcioosiowe od frontu, rozczłonkowane lizenami, z niewielkimi, trójkątnymi szczytami nad trzema osiami środkowymi.

Od południa, na terenie przedpałacowym zostały wytyczone trzy równoległe i dwie poprzeczne drogi, powstałe w ten sposób dwa regularne prostokąty wypełniono wodą. Prowadząca między nimi grobla stanowiła główny wjazd do pałacu. Woda wypełniała również fosę biegnącą wzdłuż skrzydła zachodniego, od strony miasta. Na wysokości bramy przez fosę przerzucony był drewniany most, wsparty na ośmiu murowanych słupach.

Od północy Fontana zaprojektował regularny ogród spacerowy (twórca ogrodu – Jan Dawid Knackfus, 1755). W części przypałacowej rozciągały się cztery prostokąty trawników powstałe ze skrzyżowania alei głównej, biegnącej na osi całego założenia z aleją poprzeczną, prowadzącą do dalszych terenów ogrodowych. Skrzyżowanie alej zaakcentowano kolistym parterem, a teren przypałacowy zamknięto dwiema półkoliście biegnącymi alejami, tworząc tzw. salon. W przedłużeniu osi głównej założono kanał zakończony prostokątną sadzawką, obsadzony kasztanami.

To jeden z niewielu zachowanych w Polsce ogrodów barokowych w oryginalnej, XVIII-wiecznej formie (pomimo zniszczeń i zaniedbań). Niewielka, XIX-wieczna modyfikacja ograniczyła się do likwidacji haftowych parterów głównego „salonu” ogrodowego i nasadzeń krzewów i pnączy. Całe założenie prezentuje rzadko spotykany w barokowych układach kwadratowy schemat kompozycyjny, jego konsekwencją jest dwuosiowość (przy zachowaniu dominanty osi podłużnej).

Wnętrza radzyńskiego pałacu przetrwały w niezmienionym stanie do 1914. W czasie II wojny światowej uległy całkowicie zniszczeniu, zachowały się na nielicznych, czarno-białych fotografiach ukazujących fragmenty biblioteki, sypialni, tzw. Pokoju Żółtego, Sali Zielonej, Kremowej i tzw. z Dianą oraz Małego Salonu (nie wiadomo, jak wyglądały najbardziej reprezentacyjne sale – Balowa i Jadalnia). Znany jest rozkład tylko niektórych pomieszczeń. Wiadomo, że w pawilonie wschodnim od strony ogrodu mieściła się biblioteka Potockiego, w zachodnim prawdopodobnie kaplica, w obu ponadto znajdowały się pomocnicze klatki schodowe. Sala Zielona i sala Kremowa mieściły się zapewne na piętrze, w sąsiedztwie Sali Balowej. Apartamenty Eustachego Potockiego zajmowały prawdopodobnie część wschodnią korpusu głównego, apartamenty Marii Potockiej część zachodnią.

Wystrój miał prawdopodobnie na ogół jednolity charakter, utrzymany w duchu rokoka francusko-saskiego. Charakter wnętrzom nadawały boazerie o jasnych panneaux w złoconych obramowaniach, ozdobionych motywami rocaille i roślinnymi, malarskie supraporty (z motywami sentymentalnymi) w ramach o kapryśnie powyginanych liniach oraz marmurowe kominki w stylu Ludwika XV. Na ścianach zawieszone były obrazy Plerscha. Wykonawcą stiuków i sztukaterii był Józef Lappen. Apartamenty radzyńskie pod względem subtelności, finezji rysunku, elegancji i umiaru należały do najpiękniejszych w Polsce.

Z dawnego wyposażenia pałacu zachowała się jedynie niewielka część galerii XVII- i XVIII-wiecznych portretów królów polskich oraz przodków Kątskich i Potockich. Niektóre z nich zabrał do Wilanowa po sprzedaży siedziby w Radzyniu Stanisław Kostka Potocki, syn Eustachego. Później niektóre do Muzeum Narodowego w Warszawie przekazał Bronisław Szlubowski. Część pałacowego księgozbioru znajduje się w Bibliotece Narodowej w Warszawie.

Stojąca w głębi ogrodu, w jego północno-wschodniej części oranżeria (jedna z piękniejszych w Polsce) niewątpliwie także jest dziełem Jakuba Fontany, powstała około 1760. Korpus główny budynku szeroką fasadą zwrócony jest na południe. Mniejsza dobudówka, dostawiona prostopadle na jego osi środkowej i nadająca całości kształt litery T pojawiła się prawdopodobnie w 1. połowie XIX wieku. Prowadzą z niej schody na galerię części głównej (oranżeria pełniła czasem rolę sali teatralnej).

Fasada jest dziewięcioosiowa, z półkoliście zamkniętymi oknami typu porte-fenêtre, rozczłonkowana lizenami „obiegającymi”. Jej oś środkową akcentuje nieco wyższy, lekko wklęsły ryzalit, utworzony przez kolumny i pilastry jońskie ustawione skośnie w stosunku do lica ściany. Podtrzymują one pełne belkowanie, nad którym znajduje się dekoracja rzeźbiarska przedstawiająca rozbudowaną grupę Apollina. Boczne, nieznaczne ryzality fasady zdobią rzeźby puttów i wazony. W delikatnych ryzalitach na osiach elewacji bocznych (zaakcentowanych niewielkimi, segmentowymi naczółkami) znajdują się otwory wejściowe zamknięte odcinkowo i zwieńczone motywem rocaille. Korpus główny nakryty jest czterospadowym dachem,

Rokokowa dekoracja rzeźbiarska pałacu i oranżerii to największy zachowany zespół rzeźb J. Ch. Redlera (wykonał on także zapewne nieistniejące dziś figury ogrodowe). Kartusze o niespokojnych liniach konturów ujęte w liście palmowe, rozigrane putta zdobiące girlandami wazony, towarzyszące figurom uosabiającym postaci mitologiczne i alegoryczne lub zabawiające się ze zwierzętami – zdradzają wpływy saskie. W Radzyniu dekoracja ta została podporządkowana idei ukazania rycerskiej siedziby generała artylerii litewskiej jako gniazda cnót, zwłaszcza męstwa i odwagi. Drugi wątek ideowy to pałac jako siedziba sztuk, królestwo Muz i Apollina

W realizacji założenia radzyńskiego nastąpiło połączenie powszechnie obowiązujących francuskich zasad kształtowania przestrzennego i architektonicznego z saskimi skłonnościami do dekoracyjności. Stanowi ono zarazem dzieło na wskroś oryginalne.

źródła:

  1. A. Bartczakowa, Jakub Fontana - architekt warszawski XVIII w., Warszawa 1970

  2. Radzyń Podlaski. Miasto i rezydencja, red. G. Michalska, D. Leszczyńska, Radzyń Podlaski 2011

Grafika losowa