Zespół pałacowy w Rejowcu
Zespół pałacowy w Rejowcu składa się z pałacu frontem zwróconego na północ oraz usytuowanych na północny wschód od niego oficyny i czworaka. Całość otacza rozległy park.
Pałac został wzniesiony zapewne w 2. ćwierci XIX wieku przez Ossolińskich (według autorów Obiektów zabytkowych…. – w 1. połowie XIX w.ieku przez księcia Adama Woronieckiego), być może na miejscu dawnej siedziby dworskiej Rzewuskich i Rejów. Ukończono go około 1840 i rozbudowano w 4. ćwierci XIX wieku. Wnętrze zostało nieco przekształcone przez Niemców w latach 1942 – 1944 (zajęli oni wówczas pałac na potrzeby żandarmerii). Budynek był restaurowany w 1848, 1953, 1973. Po II wojnie światowej mieścił się w nim między innymi ośrodek zdrowia, ośrodek doradztwa rolniczego, obecnie urząd miejski.
Pałac jest klasycystyczny, murowany z cegły i otynkowany, częściowo podpiwniczony. Najstarszą część stanowi korpus główny, ukończony około 1840. Ma on rzut zbliżony do kwadratu, z piętrem na planie krzyża i czworoboczną wieżą pośrodku. Jest pięcioosiowy, od frontu poprzedzony czterokolumnowym portykiem na osi, od tyłu z trójbocznym ryzalitem. Skrzydła boczne, ustawione pod kątem do korpusu głównego, są parterowe, prostokątne, z piętrowymi, okrągłymi wieżyczkami w narożniku południowo-wschodnim i południowo-zachodnim. Zostały wzniesione lub przekształcone w 4. ćwierci XIX wieku.
Na zewnątrz narożniki korpusu są boniowane. Prostokątne otwory okienne mają rytmiczny układ, zostały częściowo poszerzone w latach 1942 – 1944. Te w parterze i na wieży korpusu są w typie serliany (z częścią środkową zwieńczoną łukiem), w obramieniach architektonicznych w parterze ujętych hermowymi pilastrami. W elewacji tylnej przyziemie ryzalitu oraz skrzydła poprzedzone są kolumnadami toskańskimi (ta w części zachodniej jest pozorna). Parter i piętro korpusu oraz tylne elewacje skrzydeł zwieńczone są murami attykowymi. Mury rozczłonkowane prostokątnymi płycinami ze stiukową dekoracją o motywach klasycystycznych (między innymi maski, girlandy i wieńce). Szczyty skrzydeł bocznych (z półkolistymi, schodkowymi zwieńczeniami) i druga kondygnacja wieżyczek pochodzą z 4. ćwierci XIX wieku. Dachy nad korpusem głównym i skrzydłami bocznymi są dwuspadowe, nad wieżą środkową namiotowy, nad wieżyczkami bocznymi stożkowe, kryte blachą.
Wnętrze pałacu ma układ dwutraktowy. W korpusie głównym jest on trójdzielny: w parterze na osi znajduje się sień z jednobiegową klatką schodową, a od tyłu wydłużona, ośmioboczna sala balowa z dwoma salonami po bokach. Ponad nią, na piętrze jest sześcioboczny pokój. Pomieszczenia na parterze nakryte są sufitami z fasetami i sztukateriami o motywach późnoklasycystycznych. W sali balowej, w narożnych niszach od północy znajdują się klasycystyczne piece kaflowe (1. połowa XIX wieku) – cylindryczne, zwieńczone wazonami. W ścianie wschodniej jest analogiczna, zamurowana nisza. Na podłodze kostkowa posadzka perspektywiczna z rozetą pośrodku, z kilku gatunków drzewa. W salonie południowo-zachodnim jest narożny kominek klasycystyczny (1. połowa XIX wieku), kamienny.
Stiukowe obramienia drzwi pochodzą z około 1840. Pięć jest późnoklasycystycznych – w tym dwa w sali balowej (z supraportami o motywach gryfów podtrzymujących lustra z głową meduzy) oraz trzy w salonie południowo-zachodnim (z medalionami portretowymi). W pokoju północno-zachodnim trzy obramienia neogotyckie, z fryzami arkadkowymi w supraportach. W skrzydle zachodnim są dwie owalne sale, z których południowa, zajmująca całą długość traktu tylnego, mieściła niegdyś ogród zimowy.
Oficyna według tradycji została wzniesiona w XVII wieku i przedłużona oraz gruntownie przebudowana w 1. połowie XIX wieku i w XX wieku. Jest murowana z cegły i otynkowana, o cechach klasycystycznych, frontem zwrócona na zachód. W rzucie prostokątna, parterowa, z ryzalitem w elewacji tylnej i nowszą przybudówką od południa. Elewacje mają podziały ramowo-lizenowe, zwieńczone są profilowanym gzymsem. Dach (o starej więźbie) jest dwuspadowy z naczółkami oraz dymnikami. Wnętrze ma układ dwutraktowy, znacznie przekształcony (niegdyś z dwiema sieniami na przestrzał oraz wzdłużnym korytarzem pomiędzy traktami). Przy oficynie, od południowego zachodu zachowały się resztki neogotyckiego ogrodzenia z około połowy XIX wieku, rozebranego w 1964.
Czworak został zbudowany w 1. połowie XIX wieku. Jest murowany z kamienia i otynkowany, klasycystyczny. Parterowy, z mieszkalnym poddaszem od południa. Ma rzut wydłużonego prostokąta (jest siedemnastoosiowy). Elewacje wieńczy profilowany gzyms Wnętrze jest dwutraktowe, czterodzielne. Każda z czterech części składa się z czterech izb i sieni (dwie środkowe izby położone są obok siebie na osi głównej, dwie zewnętrzne od szczytów). Otwory okienne zostały częściowo powiększone. Dach jest dwuspadowy z naczółkami.
Park o układzie krajobrazowym został założony zapewne na początku XIX wieku (według Obiektów zabytkowych…. – w 1. połowie XIX wieku, na bazie wcześniejszych ogrodów). Pierwotnie do pałacu prowadziła aleja dojazdowa od wschodu, biegnąca przez neogotycką bramę i kończąca się przed owalnym gazonem. Od południa rozciągał się zespół stawów rybnych i łąki otaczające rzeczkę Rejkę. Obecnie zachował się jeden staw z wyspą. Po II wojnie światowej zredukowano powierzchnię parku o około 30% (obecnie ma on 6,6 ha) i wycięto część drzew (zachowało się około 200, w tym okazy starodrzewu). W parku znajdują się także liczne krzewy, w tym stumetrowy żywopłot z ligustrem pospolitym. Od zachodu drzewa tworzą salon ogrodowy z nowym gazonem w centrum.
źródła:
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968
2. S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009