Pałac w Łabuniach

           W XVI wieku Łabunie należały do Oleśnickich, w połowie XVII wieku do Firlejów, od początku XVIII wieku były to dobra dziedziczne Zamoyskich, nie wchodzące w skład ordynacji

           Pałac, który miał być letnią rezydencją, wystawił Jan Jakub Zamoyski, wojewoda podolski, żonaty z Ludwiką z Poniatowskich. Budowa, w miejscu istniejącego tu wcześniej dworu rozpoczęła się w 1744 (lub według innych źródeł w latach 50. XVIII wieku), przypuszczalnie według projektu Bernarda Meretyna (R. Aftanazy wskazuje natomiast na Jerzego de Kawe).

           W okresie konfederacji barskiej (lata 60. XVIII wieku) w rezydencji łabuńskiej stacjonowały wojska rosyjskie. Po opuszczeniu przez nich pałacu przeprowadzono w latach 1772 – 1781 gruntowny remont na zewnątrz i wewnątrz. Wkrótce potem wzniesiono nowy folwark, być może tożsamy z obecnymi zabudowaniami gospodarczymi.

            Po śmierci Jana Jakuba Zamojskiego w 1790 majątek po nim odziedziczył siostrzeniec, Michał hr. Wielhorski. Przypuszczalnie w 1801 Łabunie kupił Stanisław Grzębski herbu Jastrzębiec, żonaty z Teklą ze Stadnickich. W 1815 odziedziczyła je ich córka Antonina, wniosła ona majątek w wianie Feliksowi Tarnowskiemu.

           W końcu XIX wieku Jan Stanisław Tarnowski sprzedał Łabunie Aleksandrowi hr Szeptyckiemu. Za jego czasów uległy rozbiórce galerie łączące pałac z oficynami, istniejące jeszcze około 1910 (wg R. Aftanezego zrobił to jeszcze Tarnowski). W 1912 Szeptycki zlecił K. Saskiemu zaprojektowanie remontu pałacu i ogrodu, ale jego przeprowadzenie uniemożliwił wybuch I wojny światowej. Podczas niej zniszczeniu uległy głównie wnętrza pałacu – boazerie, supraporty, urządzenia sali teatralnej i pokoików w mansardzie.

           W 1922 Szeptyccy przekazali pałac wraz parkiem i zabudowaniami gospodarczymi siostrom Franciszkankom Misjonarkom Maryi (prowadziły tu one zakład wychowawczy dla sierot). Te w latach 1933 – 1936 adaptowały go na cele zakonne. W 1939 pałac i oficyny połączono ponownie ćwierckolistymi galeriami, rekonstrukcja – z braku źródeł – była prawie zupełnie dowolna. Odrestaurowane zabudowania zniszczyli w 1944 Niemcy. W 1952 odbudowana została Kasztelanówka, w 1957 rozpoczęto odbudowę korpusu głównego, bez wystroju wnętrz. Obecnie w pałacu mieści się dom rekolekcyjny

           Pałac stanowi centralny element założenia, po jego bokach znajdują się dwie prostopadłe oficyny, pierwotnie połączone z nim ćwierćkolistymi galeriami. Razem tworzą dziedziniec honorowy („cour d'honneur”).

           Zabudowania gospodarcze, zamknięte w czworobok, wznoszą się na południowy zachód od dziedzińca pałacowego. Z prawą oficyną połączona jest murkiem (w nim bramka wiodąca na dziedziniec folwarczny) tzw. Kasztelanówka. Do niej przylega prostopadle wydłużony budynek stajni, w narożniku zachodnim jest nieco mniejszy pawilon. Czworobok zamyka mur z bramą wiodącą w kierunku parku.

           Pałac jest murowany z cegły i otynkowany, dwukondygnacyjny (przyziemie z mieszkalnymi suterenami i wysoki parter). Ma rzut prostokąta, z symetrycznymi elewacjami (dłuższe dziewięcio-, boczne trójosiowe). Na osiach dłuższych elewacji znajdują się czterokondygnacyjne, trójboczne ryzality, górujące nad całością budynku, w górnej partii połączone ze sobą. Po bokach płytkie, jednoosiowe ryzality, na osiach elewacji bocznych ryzality trójkondygnacyjne. Korpus nakryty jest wysokim dachem mansardowym, w każdej z czterech dolnych połaci znajduje się po parze lukarn. Ryzality środkowe mają wspólny dach, płaski, ukryty za ogzymsowaną balustradką z owalnymi prześwitami.

           Dekoracja elewacji jest skromna, mają one podziały pilastrowo-ramowe (przy czym przyziemie potraktowane zostało jako cokół, bez podziałów), obiega je profilowany gzyms wieńczący. Prostokątne okna parteru ujęte są w uszate opaski. Ryzalit frontowy poprzedzają wysokie (prowadzą do głównego wejścia w parterze), kamienne, dwubiegowe schody z kutą, żelazną balustradą. Od ogrodu jest niewielki, zamknięty taras (niegdyś znajdowały się tu schody jednobiegowe). Oba wejścia ujęte są w portale o dynamicznych formach, z lizenowymi, skośnie ustawionymi ościeżami i faliście wygiętym gzymsem. Środkowa (z trzech) porte-fenêtra na piętrze ryzalitu frontowego poprzedzona jest koszowym balkonem. Ryzality w elewacjach bocznych wieńczą półokrągłe frontony.

           Pierwotnie plan przyziemia (pomieszczenia gospodarcze) oraz wysokiego parteru (reprezentacyjne i mieszkalne) był analogiczny. W części środkowej po dwa duże pomieszczenia, po ich bokach po dwa mniejsze, w częściach skrajnych po trzy. Najbardziej reprezentacyjny był rokokowy salon (zajmujący środkową część parteru od strony ogrodu), ośmioboczny, z zaokrąglonymi narożnikami. Ściany miał wyłożone boazerią podzieloną na wąskie pola, które były udekorowane rzeźbionym w drzewie i nakładanym, wyzłoconym ornamentem. Część ścian pokrywały też malowidła arabeskowe z rogami obfitości i pękami kwiatów. Nad drzwiami supraporty z malowanymi scenami sielankowymi, ujętymi w złocone, rokokowe ramy. Od frontu na parterze znajdował się westybul z dwuramiennymi schodami. Cztery pokoje frontowe wraz z westybulem i cztery tylne z salonem tworzyły dwa ciągi amfiladowe. Po przejęciu budynku przez zakonnice salon został połączony z westybulem w jedno wielkie wnętrze użytkowane jako kaplica.

           Przestrzeń ponad westybulem i salonem zajmuje dawna sala balowa (obejmująca część poddasza i najwyższą kondygnację ryzalitów środkowych), o planie wydłużonego prostokąta ze ściętymi narożami i wysokości ponad 8 m.

           Oficyny pałacowe są parterowe, na wysokim podmurowaniu. W rzucie prostokątne, siedmioosiowe, z piętrową, nieznacznie zryzalitowaną, jednoosiową częścią środkową. Dachy mają czterospadowe, kryte blachą (kiedyś łamane, gontowe), wnętrza dwutraktowe, z sienią pośrodku.

           „Kasztelanówka” (jak pisze R. Aftanazy nazwa wywiedziona od Ludwiki Zamojskiej, kasztelanki wileńskiej) jest piętrowa, na rzucie kwadratu. Elewacje rozczłonkowane są pilastrami i gzymsem międzykondygnacyjnym, dach łamany, czterospadowy, kryty dachówką (pierwotnie gontem).

           Jak pisze A. Kurzątkowska, zespół pałacowy w Łabuniach tworzy harmonijną całość, mimo tego, że złożyły się nań formy różnych faz stylowych architektury francuskiej XVII i XVIII wieku. Założenie pałacowe należy do rozpowszechnionego w XVIII wieku typu „entre cour et jardin”. Sam pałac utrzymany został w charakterze niewielkiej rezydencji rokokowej zbliżonej do licznych we Francji „maisons de plaisance”. „Kasztelanka”, zamykająca skrzydło zachodnie (jej odpowiednik zaplanowany był z pewnością po przeciwnej stronie dziedzińca), otrzymała formę pawilonu powszechnie spotykanego w sztuce Francji, Saksonii, Czech czy Polski jako zakończenie skrzydła pałacowego lub wolnostojący „Kavalierhaus”.

           Ogród rozciągający się za pałacem nie ma wielotematowej kompozycji, która odpowiadałaby rokokowej architekturze. Ma układ regularny, charakterystyczny dla francuskiej sztuki ogrodowej XVII wieku. Niektóre z elementów inspirowane były przez dzieła Andrea Palladia. Po bokach ogród ograniczają aleje lipowe, na osi pałacu biegnie aleja częściowo kasztanowa, w dalszym odcinku grabowa. Pomiędzy nimi pierwotnie znajdowały się klomby kwiatowe. W dalszej części znajduje się właściwy park z gwiaździście rozchodzącymi się od środka alejami lipowymi.

                                                                           Opracowała Marta Goździk

Źródła:

R. Aftanazy, Dzieje rezydencji na dawnych kresach Rzeczypospolitej, cz.2, t. VI, Warszawa 1989

E. Banasiewicz – Szykuła i in., Dzieje miejscowości gminy Łabunie – powiat zamojski, Łabunie 2010

A. Kurzątkowska, Zespół pałacowy w Łabuniach na tle działalności artystycznej Jakuba Zamojskiego, „Biuletyn Historii Sztuki” 1959, nr ¾