Dzisiejsza data:

Pierwsze wzmianki o dworze nad Krzną pochodzą z końca XV wieku.

            W 1622 roku rozpoczęto tu budowę zamku według projektu Pawła Negroniego, z fundacji Aleksandra Ludwika Radziwiłła. Ukończono go zapewne przed połową XVII wieku. Był on murowany z cegły i otynkowany, na planie prostokąta z czterema ośmiobocznymi wieżami w narożach, w stylu późnorenesansowym. Miał trzy kondygnacje, elewację frontową zwieńczoną szczytem, z arkadową loggią wspartą na filarach. W 1675 roku, za Katarzyny z Sobieskich Radziwiłłowej, otrzymał dekorację malarską wykonaną przez Stefana Floriana Paszkowskiego. Na przełomie XVII/XVIII wieku ukończono wieżę, wybudowano oficyny, aptekę, laboratorium i skarbczyki.

            Po spustoszeniu przez wojska szwedzkie w 1706 zamek został odbudowany w latach 1722-1724 z inicjatywy Anny z Sanguszków Radziwiłłowej. Dzięki jej staraniom w latach 30-tych i 40-tych XVIII wieku gruntownie przekształcono i upiększono wnętrza (m.in. urządzono gabinet chiński). Po 1760 roku Michał Kazimierz Radziwiłł przeprowadził większą przebudowę, m.in. podwyższenie loggi o jedną kondygnację. Zamek został ponownie zniszczony w 1764 roku w czasie zajazdu Jana Mikołaja Chodkiewicza i Konfederacji Barskiej.

            W XIX wieku, po wygaśnięciu bialskiej linii rodu Radziwiłłów nie zamieszkany, stopniowo zaczął popadać w ruinę. W odwet za udział jego ostatniego właściciela, księcia Dominika Hieronima, w kampanii napoleońskiej Rosjanie wywieźli do Moskwy bogatą bibliotekę, archiwum rodowe i bezcenną kolekcję obrazów. Po 1883 roku główny korpus zamku rozebrano na cegłę. W 1922 roku pozostałości założenia odkupił Powiatowy Związek Samorządowy, wówczas przeprowadzono gruntowną rekonstrukcję. W 1965 roku na miejscu północno-zachodnich pozostałości dawnych fortyfikacji wzniesiony amfiteatr. W początkach XXI wieku zamknięto dziedziniec ogrodzeniem z ażurową bramą na murowanych filarach, przeniesioną sprzed kościoła poreformackiego.

            Założenie zamkowe, położone na wzgórzu nad doliną Krzny, przy trakcie Brześć-Warszawa, otwarte było od południa (od strony rzeki), od pozostałych stron zamknięte pięcioma bastionami, miało zarys nieregularnego pięciokąta (tzw. szkoła staroholenderska, charakteryzująca się wałami ziemnymi i szerokimi, nawodnionymi fosami). Na osi północ-południe znajdował się główny korpus zamku z dziedzińcem, wieża przejazdowa i środkowy bastion. Dojazd od wschodu prowadził przez monumentalną bramę wjazdową, połączoną z wieżą szyją bramną. Między dwoma częściami skrzydła północnego znajdował się wjazd na dawny dziedziniec paradny, ujęty od zachodu długim parterowym skrzydłem, a od wschodu parkanem ze sztachet żelaznych na murowanym cokole.

            Z założenia tego zachowały się resztki fosy i ziemnych umocnień bastionowych (połowa XVII wieku) - bastion północno-wschodni i północno-zachodni niewypełnione ziemią oraz północny pełny, a także kurtyny północna i wschodnia. Z budynków: kordegarda, brama wjazdowa, wieża bramna, skrzydło zachodnie z wieżą, oficyna północno-zachodnia, oficyna północno-wschodnia, wieża wschodnia, kaplica zamkowa. Na terenie dawnego dziedzińca zamkowego w 1922 roku założono park miejski. Ostatnio został on zrewitalizowany, odtworzono tu ogród barokowy.

            Neobarokowa kordegarda (przy wjeździe od ul. Warszawskiej) została wybudowana po 1928 roku. Jest murowana z cegły i otynkowana, trójosiowa. Aktualnie siedziba Galerii Podlaskiej.

            Barokowa brama wjazdowa zaprojektowana została przez Augustyna Locciego Młodszego (około 1674-1675) lub Andrzeja Jeziornickiego (około 1699-1701). Frontem zwrócona jest na wschód, murowana z cegły i otynkowana (we fragmentach architektonicznych i dekoracyjnych zastosowano piaskowiec), boniowana. Fasada osłaniająca prostokątne wnętrze ma formę łuku triumfalnego w porządku doryckim. Jest jednokondygnacyjna, z attyką (z lat 30-tych XVIII wieku), trójosiowa - podzielona parami kolumn na wspólnych cokołach. Kolumny te wspierają wyłamane belkowanie z dekoracją panopliową (płaskorzeźbione elementy uzbrojenia) w metopach. W części środkowej znajduje się zamknięty półkoliście otwór bramny, w profilowanym obramieniu z wolutowym kluczem. Wieńczy ją trójkątny, ogzymsowany naczółek nałożony na attykę. Na osiach przęseł bocznych są niskie, prostokątne przejścia z odcinkami profilowanego gzymsu w nadprożach. Nad nimi bogate kompozycje rzeźbiarskie - gładkie, prostokątne płyciny, powyżej ujęte panopliami tonda z personifikacjami Sprawiedliwości (po lewej stronie) i Męstwa (po prawej). Jeszcze wyżej, w prostokątnych płycinach, są popiersia Marsa i Minerwy na konsolkach w formie maszkaronów, zwieńczone panopliami z tarczami herbowymi. Cokoły filarków w attyce pokryte są płaskorzeźbionym ornamentem regencyjnym (cęgowym). Brama stanowi zamknięcie ćwierć kolistej szyi bramnej, łączącej ją z wieżą bramną, sklepionej kolebką.

            Barokowa, XVII-wieczna wieża bramna jest murowana z cegły i otynkowana. Dolna część, na rzucie zbliżonym do kwadratu, ma dwie kondygnacje, jest trójosiowa i trzytraktowa. Na osi środkowej wtopiona jest w nią kwadratowa, sześciokondygnacyjna wieża. Pomieszczenia w dolnych kondygnacjach są częściowo sklepione, w przyziemiu na osi kiedyś był przejazd, teraz wejście do mieszczącego się w wieży Muzeum Południowego Podlasia. Okna są prostokątne, w rozglifionych wnękach, w ostatniej kondygnacji okulusy. Elewacje wieży opięte są parami lizen, zwieńczone gzymsem. Dach jest niski, namiotowy, z blachy, zwieńczony hełmem z latarnią.

            Wieżyczka wschodnia, wzniesiona w XVII wieku, stojąca w głębi parku pierwotnie była częścią dawnego skrzydła wschodniego (stanowiła zakończenie galerii połączonej z zamkiem). Aktualnie wolnostojąca. Jest murowana z cegły i otynkowana, barokowa. Zbudowana na planie kwadratu, dwukondygnacyjna. Dach ma namiotowy z czterema lukarnami i ośmioboczną latarnią na szczycie (wewnątrz znajduje się pogrążona w dachu kopuła). Latarnia przykryta jest niskim, kopułkowym hełmem z iglicą. Otwory okienne zamknięte są półkoliście, umieszczone w rozglifionych wnękach. W południowej ścianie jest prostokątne wejście, a nad nim, w drugiej kondygnacji, otwór prowadzący kiedyś zapewne do loggi korpusu zamku (obecnie zamurowany). Umieszczony jest on w głębokiej, zamkniętej odcinkowo wnęce, ujętej parami pilastrów toskańskich na wspólnych cokołach, które zwieńczone są belkowaniem. Wewnątrz kopuła i latarnia pokryte są późnorenesansową dekoracją sgraffitową z pasów roślinnych, symetrycznych motywów taśmowych i medalionów z herbem Radziwiłłów.

            Barokowe skrzydło zachodnie (koniec XVII wieku) zostało przekształcone po 1922 roku. Jest murowane z cegły i otynkowane, na planie wydłużonego prostokąta. Parterowe, z poddaszem, dwutraktowe. W planie sześciokrotnie powtórzony jest układ z sienią przelotową i czterema lokalnościami po bokach, częściowo sklepionymi. Elewacja wschodnia jest 34-osiowa, podzielona lizenami, zwieńczona wydatnym belkowaniem i wysoką attyką z gzymsem. Elewacja zachodnia jest 37-osiowa, ma nieregularny układ okien. W narożniku południowo-wschodnim budynku wznosi się kwadratowa wieża. Jest ona dwukondygnacyjna, z czterema lukarnami w połaciach dachu i pogrążoną w nim kopułą, zwieńczona ośmioboczną latarnią (analogiczna do wieży wschodniej). We wnętrzu kopuły i latarni są pozostałości dekoracji sgraffitowej. Dach skrzydła jest dwuspadowy, kryty dachówką. Budynek obecnie jest siedzibą Miejskiego Ośrodka Kultury.

            Oficyna północno-wschodnia (dawny odwach czyli wartownia) wybudowana pod koniec XVII wieku pierwotnie była barokowa. Została gruntownie przekształcona po 1922 roku, prawdopodobnie według projektu Adolfa Szyszko-Bohusza. Nadbudowano wtedy dwie górne kondygnacje. Obecnie jest neobarokowa, murowana z cegły i otynkowana, piętrowa (plus poddasze z wystawkami). Ma plan wydłużonego prostokąta, do jego krótszych boków przylegają prostokątne, węższe aneksy. Mieszczą się w nich klatki schodowe poprzedzone filarowym podcieniem. Budynek jest jednotraktowy, z korytarzem sklepionym kolebkowo-krzyżowo (pierwotnie była to zapewne otwarta galeria).

            Elewacje oficyny zwieńczone są uproszczonym belkowaniem. Elewacja południowa jest trzynastoosiowa, z pseudoryzalitami. Środkowy ryzalit jest trójosiowy, dzielony pilastrami, z trójkątnym naczółkiem, poprzedzony czterokolumnowym toskańskim portykiem z balkonem. Ryzality skrajne są jednoosiowe, ujęte pilastrami w wielkim porządku, zwieńczone niskimi naczółkami o łuku odcinkowym. Otwory drzwiowe i okienne są prostokątne, w górnej kondygnacji aneksów owalne, w polu trójkątnych szczytów koliste. Oficyna ta obecnie jest siedzibą Miejskiej Biblioteki Publicznej.

            Oficyna północno-zachodnia (dawny skarbiec) pierwotnie była bliźniacza do oficyny północno-wschodniej, również została gruntownie przekształcona po 1922 roku. Dobudowano wtedy drewnianą i otynkowaną górną kondygnację. Została ona usunięta podczas remontu w 1993 roku. Oficyna połączona jest ze skrzydłem zachodnim. Jej elewacje są gładkie, bez cech stylowych, zwieńczone wydatnym gzymsem. Kondygnacje rozdzielone są szerokim pasem ujętym gzymsami. Okna w dolnej kondygnacji elewacji północnej są wysokie, zamknięte półkoliście, w ślepych arkadach. Pozostałe są prostokątne. W oficynie mieści się Szkoła Muzyczna.

            Na terenie parku jest też kaplica zamkowa św. Jozafata, późnorenesansowa (1 połowa XVII wieku). Jest ona orientowana, murowana z cegły i otynkowana, prostokątna, dwuprzęsłowa, wzmocniona skarpami. Sklepienie ma kolebkowe. Elewacja frontowa zwieńczona jest trójkątnym szczytem, w nim trzy wysokie, zamknięte półkoliście blendy. Dach dwuspadowy, kryty dachówką. W środku ściany boczne ozdabia rokokowa polichromia.

            Betonowa figura Matki Boskiej na wschód od bramy wjazdowej i figura św. Karola Boromeusza w południowo-wschodniej części parku zamkowego to budowle XX-wieczne.

Źródła:

1. S. Jadczak, Biała Podlaska - dzieje miasta i jego zabytki, Lublin 1993

2. Katalog zabytków sztuki w Polsce, T. VIII, z.02 - powiat Biała Podlaska

Grafika losowa