Pałac w Gościeradowie

           Zespół pałacowy w Gościeradowie został założony w XVIII wieku przez Prażmowskich. W XIX wieku należał do Suchodolskich. Ostatni z nich, Eligiusz Suchodolski, w 1894 przekazał go Warszawskiemu Towarzystwu Dobroczynności. Część cennych dzieł sztuki, które zgromadził hrabia, trafiła do Muzeum Czartoryskich w Krakowie, a wartościowa biblioteka do zbiorów Polskiej Akademii Umiejętności.

Zespół pałacowy

            Zespół jest złożony z pałacu zwróconego frontem na wschód, rozległego parku na jego tyłach z aleją spacerową na osi zakończoną łukiem triumfalnym oraz dziedzińca gospodarczego na północny wschód od pałacu, z dawnym spichlerzem (kiedyś także z dworkiem oficjalisty). Na południe od zespołu znajduje się dawny folwark z aleją dojazdową wysadzaną lipami, prostopadłą do osi głównej założenia.

            Pałac został wzniesiony w końcu XVIII wieku (wg J. Żabickiego - w latach około 1781-1790) przez Eligiusza Prażmowskiego, starostę mszczonowskiego. Był remontowany po 1928 roku. Po 1945 został odnowiony i adaptowany na prewentorium przeciwgruźlicze. W 1972 przeprowadzono generalny remont pałacu. Obecnie mieści się tu Dom Pomocy Społecznej im. hr. Eligiusza Suchodolskiego dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie.

 Architektura

            Jest on murowany z cegły i otynkowany, dwukondygnacyjny, na wysokim podpiwniczeniu. W piwnicach są sklepienia kolebkowe i kolebkowo-krzyżowe. Pałac ma rzut prostokąta, z silnie wysuniętymi od frontu dwoma bocznymi ryzalitami. Pomiędzy nimi znajduje się trzykolumnowy portyk w wielkim porządku, zwieńczony tympanonem. Od tyłu na osi jest wydatny ryzalit ogrodowy, pięcioosiowy, zwieńczony trójkątnym szczytem z trzema klasycystycznymi wazonami. Poprzedza go taras z kamienną balustradą i dwustronnymi schodami. Dekoracja zewnętrzna zapewne została przekształcona po 1928 roku. Dach jest przypuszczalnie nowszy - czterospadowy i niższe, trójspadowe nad ryzalitami, z lukarnami, kryte dachówką.

            Wnętrze pałacu jest dwutraktowe o układzie symetrycznym. Na parterze na osi znajduje się hall, po bokach którego są schody. W przedłużeniu hallu w ryzalicie ogrodowym znajduje się dawny salon. W częściach bocznych są mniejsze pomieszczenia, w ryzalitach frontowych dawne klatki schodowe.

 Park

            Zachowały się pozostałości dawnego założenia parkowego z XVIII wieku, z symetrycznym układem kwater i częścią starodrzewia. Od tyłu na osi pałacu jest szeroka aleja przerwana kolistym klombem, pośrodku którego stoi klasycystyczny, kamienny wazon na postumencie. Na zamknięciu alei wznosi się klasycystyczny łuk triumfalny, być może z około 1820 roku. Jest on murowany, otynkowany, w dolnej części rustykowany. Ma trzy przejścia zamknięte półkoliście (środkowe jest wyższe i szersze). Zwieńczony jest murem attykowym z belkowaniem. W parku znajduje się też klasycystyczna kapliczka. Jest murowana z cegły i otynkowana, czworoboczna, z hemisferyczną niszą flankowaną dwiema kolumnami. Daszek ma dwuspadowy, nowszy, pobity gontem. Park jest ograniczony kanałem wodnym, przez który wiedzie mostek na teren dawnego sadu dworskiego, ciągnącego się niegdyś po obu stronach alei.

 Dworek

            Dworek został wzniesiony zapewne w 2. połowie XVIII wieku, przypuszczalnie jako mieszkanie oficjalisty. Był odnawiany w 1959, w latach 70-tych został przeniesiony do Muzeum Nadwiślańskiego w Kazimierzu Dolnym. Jest drewniany, konstrukcji zrębowej, zwęgłowany na obłap, dawniej pobielony. Prostokątny, parterowy, dwutraktowy. Na osi znajduje się sień na przestrzał, po bokach są po dwie izby. Stropy są belkowane na zakład polski z fasetą. Od frontu jest ganek z dwuspadowym daszkiem, wspartym na czterech słupach. Dach dworku jest czterospadowy, łamany, pobity gontem, z lukarnami.

 Spichlerz

            Dawny spichlerz pochodzi zapewne z końca XVIII wieku. Był kilkakrotnie remontowany, częściowo przebudowany po 1953, później popadał w ruinę. Po generalnym remoncie przeprowadzonym w latach 90-tych umieszczono tu ośrodek rehabilitacyjny oraz warsztat terapii zajęciowej dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. Budynek jest murowany z cegły, nietynkowany, z wyjątkiem detali architektonicznych. Prostokątny, z przejazdem na osi, dwukondygnacyjny. Bramy przejazdowe zamknięte są półkoliście, frontowa jest flankowana dwiema półkolumnami na wysokich cokołach, podtrzymującymi profilowany gzyms koronujący. Wewnątrz jest belkowany strop wsparty na tragarzu. Dach jest nowy, dwuspadowy, pobity gontem.

 Brama wjazdowa

            Od południowego wschodu wznosi się neogotycka brama wjazdowa, zapewne z 1891 (taka data widnieje na chorągiewce osadzonej na jednej z jej wieżyczek), frontem zwrócona na południe, ku drodze z Kraśnika do Annopola. Jest ona murowana z czerwonej cegły, otynkowana jedynie w niedużej płaszczyźnie cokołów, blend oraz boniowanych krawędzi. Osłonięta daszkami pobitymi blachą ocynkowaną. Jest dwuprzęsłowa, niesymetryczna - ma wysoką i szeroką część zawierającą otwór bramny oraz o wiele węższą i niższą część z przejściem dla pieszych. Przęsło przeprute otworem bramnym jest kwadratowe, ujęte po bokach masywnymi filarami, a od góry zamknięte dekoracyjną ścianką z gzymsami i fryzem, jednospadowym daszkiem i krenelażem. Otwór przejazdu jest ostrołukowy, podkreślony szeroką obwódką z kształtowanego w cegłach uskokowego profilowania. Filary są czworoboczne, przedłużone ośmiobocznymi ślepymi wieżyczkami, które osłaniają ostrosłupowe, ośmiopołaciowe daszki. Boczne przęsło bramy jest prostokątne, wydłużone i zamknięte ukośną ścianką. Przepruwa je ostrołukowe przejście i powyżej niego takiego samego kształtu prześwit. Z boku wzmacniają je trzy uskokowe skarpy o prostopadłym do siebie ustawieniu.

            Dekorację elewacji bramy stanowią profilowane gzymsy, fryzy z ostrołuków, prostokątne blendy, a także boniowanie (na krawędziach filarów), którym starano się zasugerować użycie kamiennych ciosów, a tym samym podkreślić obronny charakter budowli. Brama i bramka w przejściu dla pieszych są kute z żelaza.

            Jak pisze Jerzy Żywicki, wydaje się, że główne przeznaczenie tej stylowej bramy (w sytuacji, gdy gotycyzowanie klasycystycznego pałacu byłoby zbyt kosztowne) to przypominanie o dawności, średniowiecznej proweniencji rodu fundatora.

 Źródła

1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 9 – powiat kraśnicki, Warszawa 1961

2. Jacek Żabicki, Leksykon zabytków architektury Lubelszczyzny i Podkarpacia, Warszawa 2013

3. Jerzy Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998