Pałac Kretzschmarów
W 1880 niemiecki przedsiębiorca Wilhelm Kretzschmar założył w Chełmie fabrykę maszyn rolniczych i odlewnię żelaza. Około 1895 rozpoczął budowę reprezentacyjnej siedziby. Ówczesny architekt powiatowy Andriej Sokołow zaprojektował obszerny, parterowy budynek z wysokim podpiwniczeniem, funkcjonującym od podwórza jako dodatkowa kondygnacja. Wejście główne osłonięte było wysuniętym, drewnianym gankiem.
W 1906 fabrykę i budynek mieszkalny kupił Franciszek Gassner. W 1912 ten drugi został rozbudowany według projektu Ksawerego Dionizego Drozdowskiego. Podczas II wojny światowej kwaterowali tu niemieccy dygnitarze. Po wojnie fabryka Gassnera została upaństwowiona, a kamienica zajęta przez lokatorów (właścicielce pozostawiono jedno pomieszczenie) i w znacznym stopniu przekształcona. W 1979 nieruchomość wykupił Skarb Państwa. Po przeprowadzeniu remontu w latach 1980 - 1982 umieszczono tu Urząd Stanu Cywilnego (Pałac Ślubów). Kolejny kompleksowy remont (między innymi wzmocnienie fundamentów, przebudowanie zniszczonych murów, wymiana stropów i konserwacja dekoracji sztukatorskiej) miał miejsce w latach 1999 - 2000.
W wyniku przebudowy dokonanej przez Franciszka Gassnera budynek uzyskał secesyjno-eklektyczny, zachowany do dziś wygląd. Dobudowano wtedy drugą kondygnację (wobec czego pałac od frontu jest piętrowy, a od tyłu dwupiętrowy), a od zachodu ośmioboczną, trzykondygnacyjną wieżyczkę z klatką schodową. Drugą klatkę schodową, pełniącą funkcje kuchenno-gospodarcze, umieszczono przy południowo-wschodnim krańcu budynku. Bogato udekorowana została elewacja frontowa kamienicy, mająca po siedem dużych okien w każdej kondygnacji. W jej środkowej części, w drugiej kondygnacji, umieszczono okazały balkon (na szerokość trzech środkowych okien, zamkniętych półkoliście) z murowaną balustradą. Tę środkową część fasady wieńczy obszerny szczyt, przedzielony w poziomie łamanym gzymsem, w górnej części mający kształt połowy ośmioboku. Pośrodku szczyt ozdobiony jest płaskorzeźbą przedstawiającą nimfę kąpiącą się w otoczeniu dwóch amorków, uzupełnioną o motywy roślinne. Powyżej, nad gzymsem jest girlanda z liści laurowych, przedzielonych rozetami z kwiatów słonecznika.
Obramienie okien balkonowych stanowią girlandy kwiatowe, wiązki tataraku i głowa fauna. Pod pozostałymi oknami drugiej kondygnacji (również pod oknem od strony zachodniej) umieszczono girlandy kwiatowe przewiązane wstęgami. Do środka wieżyczki prowadzą secesyjne drzwi, ozdabiają ją (pomiędzy kondygnacjami) płyciny z motywami roślinnymi. Zwieńczona jest mansardowym, wielopołaciowym hełmem obitym blachą. Wewnątrz na piętrze znajduje się reprezentacyjna sala.
źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968
2. S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009
3. J. Żywicki, Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998