Pałac Mniszchów w Dęblinie
Zespół złożony jest z pałacu zwróconego frontem na północ, poprzedzających go dwóch równoległych oficyn, pawilonu ogrodowego położonego na północny wschód (w narożu nowszego ogrodzenia) oraz resztek parku od południa.
Pierwotny, późnobarokowy pałac został wzniesiony przed 1747 dla Józefa Mniszcha, kasztelana krakowskiego, według projektu Pawła Antoniego Fontany. W latach 80-tych XVIII wieku przebudowano go według projektu Dominika Merliniego dla Michała Jerzego Mniszcha, marszałka wielkiego koronnego, właściciela Dęblina, i jego żony Urszuli z Zamoyskich. Na budynku umieszczono w 1783 pierwszy w Polsce piorunochron. Następnie pałac należał do Jabłonowskich. Opustoszał w 1826, kiedy książę Antoni Jabłonowski został zesłany na Syberię. W 1836 został sprzedany rządowi Królestwa Polskiego. Natomiast w 1840 właścicielem dóbr dęblińskich, wraz z pałacem, został Iwan Paskiewicz, carski namiestnik Królestwa Polskiego.
Pałac został przebudowany ponownie około połowy XIX wieku, potem spłonął w czasie I wojny światowej. Odbudowano go w latach 1924 - 1927 według projektu Antoniego Dygata, z całkowitym przekształceniem wnętrz. Został wtedy adaptowany dla potrzeb Szkoły Lotniczej. Spalony ponownie w trakcie II wojnie światowej, odbudowany około 1950 roku. Obecnie stanowi siedzibę Klubu Garnizonowego Wyższej Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych.
Jest klasycystyczny, murowany z cegły i otynkowany, dwukondygnacyjny, podpiwniczony (zachowała się część piwnic sklepionych kolebkowo). Ma plan wydłużonego prostokąta. Jego przedłużenie od zachodu stanowi parterowe skrzydło równe szerokością korpusowi. Dawniej mieściło ono oranżerię.
Pośrodku elewacji frontowej jest nieznacznie wysunięty ryzalit. Przed nim portyk o czterech kolumnach toskańskich w wielkim porządku, powyżej około 1/3 wysokości kanelowanych, zwieńczonych trójkątnym szczytem. Ryzalit w elewacji ogrodowej jest analogiczny. Ściany budynku są boniowane w poziome pasy, pomiędzy kondygnacjami (dolna jest wyższa) biegnie gzyms kordonowy. Okna w przyziemiu mają uszakowe opaski, nad nimi znajdują się oddzielone poziomym pasem półkoliste płyciny z kluczami. Okna na piętrze ujęte są od góry opaskami, nad nimi elewacje obiega belkowanie z tryglifami i gzymsem ząbkowym. Dach jest czterospadowy, aktualnie kryty blachą.
Oficyny wzniesiono zapewne w 4. ćwierci XVIII wieku, być może według projektu Merliniego (Z. Lipski i A. Łuczyński podają, że pochodzą one z około 1850). Były przebudowywane w XIX wieku i latach 20. XX wieku. Są murowane, piętrowe, podpiwniczone, na rzucie prostokąta. Trzynastoosiowe elewacje poprzedzają od frontu płytkie portyki o czterech kolumnach toskańskich zbliżonych parami. Okna mają proste opaski. Wnętrza są dwutraktowe, przebudowane, dachy czterospadowe, kryte dachówką. W jednej oficynie mieści się obecnie garnizonowy hotel, w drugiej internat. W latach 20. XX wieku zostało też wybudowanych dziesięć murowanych willi oficerskich i dom komendanta.
Pawilon ogrodowy pochodzi z 4. ćwierci XVIII wieku, został przebudowany w XIX wieku. Jest klasycystyczny, murowany z cegły i otynkowany, boniowany. Ma rzut koła, z niewielką sionką przystawioną od tyłu. Jest piętrowy, kondygnacje są rozdzielone gładkim pasem, pod którym umieszczono małe okienka. Zwieńczenie stanowi gzyms i daszek wsparty na uskokowym cokoliku, z blaszaną kopułką ze sterczyną.
Park został założony w 1779 według projektu Jana Chrystiana Schucha. Po 1790 przekształcony według projektu Dionizego McClaira (Miklera), Irlandczyka z pochodzenia. Poprzez harmonijne połączenie dużych powierzchni trawnikowych z dalekim pejzażem nadwieprzańskim nadał on parkowi charakter ogrodu w stylu angielskim. Układ ten został zniekształcony w XIX wieku, potem przemodelowany około 1920 według projektu Franciszka Szaniora.
Zachował się nieregularny staw z wyspą, na której do 1944 stał pawilon zwany Świątynią Wspomnień. Wzniesiono go około 1780 według projektu Dominika Merliniego, w stylu grobowca Cecylii Metelli w Rzymie. Został przekształcony w XIX wieku, w 1944 zrujnowany, następnie rozebrany. Widać zarys jego fundamentów. Układ parkowych alei jest zatarty, zachowały się nieliczne okazy starych drzew.
źródła
1. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. X – woj. warszawskie, z. 21 – powiat rycki, Warszawa 1967
2. Z. Lipski, A. Łuczyński, Rezydencje magnackie i dwory szlacheckie Lubelszczyzny. Cz. 1 - powiaty: kraśnicki, łukowski, opolski, puławski, rycki, Dęblin 2010