Dawna synagoga i cmentarz żydowski w Chełmie

Pierwsza bóżnica w Chełmie powstała zapewne w połowie XVI wieku.

           Ta zachowana do dziś, znajdująca się na rogu ulic Kopernika i Krzywej, to budynek gminnego bet ha-midraszu (domu modlitwy i nauki), zwanego też małą synagogą. Taki obiekt istniał w Chełmie już w XVIII wieku. W 1848 spłonął w trakcie ogromnego pożaru miasta razem z wielką synagogą. Po odbudowie wielkiej synagogi, około 1865, powstała kolejna synagoga mała, tym razem jako budynek murowany. Już w 1907 wymagała ona pilnego remontu. Ostatecznie została rozebrana, a w to miejsce w latach 1912 - 1914 wybudowano nową, według projektu architekta powiatowego Stanisława Diehl (Dila).

Powstały obiekt został wkomponowany w zabudowę ulicy (od północy powstał stanowiący część zespołu dom rabina). Składał się z jednokondygnacyjnej Sali Modlitw (od wschodu) i dwukondygnacyjnej części od ulicy Kopernika, mieszczącej bibliotekę (na piętrze), klatkę schodową i sklepy. Budynek miał skromny wystrój, chociaż elewacja zachodnia została rozczłonkowana pilastrami, ozdobiona gzymsami i zwieńczona sterczynami połączonymi metalową balustradą. Część mieszczącą wejście ozdobiono oknem w kształcie rozety (na wysokości drugiej kondygnacji) i zwieńczono owalnym szczytem, na którym umieszczono stylizowane tablice z dekalogiem w otoczeniu promieni. Zamknięte półkolisto okna w drugiej kondygnacji (cztery od strony zachodniej i trzy od południowej) miały ozdobne obramienia. Podobny wygląd zyskało dwanaście (wydłużonych) okien Sali Modlitw.

W okresie II wojny światowej budynek został zdewastowany (stojącą po drugiej stronie ulicy wielką synagogę Niemcy wysadzili w powietrze), a po jej zakończeniu był wykorzystywany jako magazyn. W latach 80-tych przejęła go Naczelna Organizacja Techniczna, która po gruntownym remoncie (w latach 1983 - 1987) przystosowała obiekt na Dom Technika. W 2004 dawna synagoga trafiła w ręce prywatne, mieści się tu centrum konferencyjne i restauracja.

Budynek ma zachowaną pierwotną bryłę, dawny układ pomieszczeń oraz odtworzony detal architektoniczny elewacji. W części frontowej znajdował się przedsionek, a w części tylnej sala modlitw (aktualnie sala konferencyjna). Pomieszczenia mają obecnie wystrój współczesny. W dawnej sali modlitw istnieją cztery słupy, między którymi stała bima. Z pierwotnych elementów przetrwała balustrada w dolnej części klatki schodowej.

Cmentarz żydowski znajdujący się na rogu dzisiejszych ulic Starościńskiej i Kolejowej powstał zapewne w 2. połowie XVI wieku. Został zdewastowany podczas II wojny światowej przez Niemców, którzy wybrukowali macewami ulice i place w mieście. W latach 60. XX wieku na znacznej części cmentarza założono skwer. Ponad sto nagrobków, w większości bardzo zniszczonych, zachowało się wzdłuż południowego boku kirkutu.

źródła

S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego: zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009

A. Trzciński, Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Lublin 1990, s. 27.

Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, T. VIII, z. 5 - powiat chełmski, Warszawa 1968