Zespół pałacowy w Gardzienicach
Gardzienice były początkowo własnością Snopkowskich, w 1. połowie XVII wieku między innymi Orzechowskich, w połowie XVII należały do Wacława Hulewicza, następnie do Stanisława Stefana Czarnieckiego, od 1689 do Michała Potockiego, od początku XIX wieku do Adama Siedliskiego, potem między innymi do Lemańskich. Między początkiem XX wieku a II wojną światową właścicielami majątku byli najpierw Iwańscy a później Głogowscy.
Po wojnie majątek został znacjonalizowany, w pałacu mieściła się między innymi szkoła. Od 1964 zespół był administrowany między innymi przez Uniwersytet Ludowy i stowarzyszenie teatralne „Gardzienice”. Od 2008 cały znajduje się w rękach Ośrodka Praktyk Teatralnych Gardzienice i jest sukcesywnie poddawany kompleksowemu remontowi.
Według najnowszych badań ślady najstarszej warowni (drewnianej) na gardzienickim wzgórzu sięgają XIV wieku. W późniejszym okresie powstały dwie kamienne wieże spięte murem kurtynowym. W okresie renesansu (od XVI wieku), za Orzechowskich rozpoczęto modernizację twierdzy na rezydencją dworską. Dwór spłonął w okresie wojen szwedzkich, wówczas zapewne go odbudowano. W końcu XVII wieku lub na przełomie XVII i XVIII wieku został rozbudowany przez Potockich na barokowy pałac (być może prac nie dokończono). Przypuszczalnie założono wtedy także, zgodnie z wymogami baroku, ogród o geometrycznym zarysie (był on widoczny jeszcze na mapie z początku XIX wieku).
Po 1800 bliski ruinie pałac przekształcono w spichlerz, dopiero w połowie XIX wieku odzyskał funkcję rezydencjonalną. Został wyremontowany a wokół założono, wykorzystując istniejący drzewostan, niewielki park o charakterze krajobrazowym, oddzielony murem od folwarku i podnóża skarpy. Zespół powiększył granice, ale jednocześnie stracił pierwotny charakter – zwartego założenia górującego nad doliną rzeki, ze śladami obronnego rodowodu.
Budynki zespołu (murowane z kamienia i otynkowane) położone są na skarpie rzeki Giełczwi. W skład założenia wchodzą: pałac frontem zwrócony na wschód, usytuowany przed nim budynek dworski frontem zwrócony na północ i oficyna frontem zwrócona na południe.
Pałac jest piętrowy, z dwukondygnacyjnymi piwnicami. Korpus ma rzut głębokiego prostokąta z wydatnym trójosiowym ryzalitem w siedmioosiowej fasadzie (zamierzonym zapewne jako ryzalit środkowy) oraz dwoma ryzalitami przy południowych narożach budynku, wysuniętymi z elewacji frontowej i tylnej. W przyziemiu ryzalitu środkowego przepruty jest arkadowy podcień. Od północy do korpusu przylega zachowana część pierwotnego dworu.
Naroża fasady oraz filary i łuki arkad podcienia są rustykowane. Ryzality wieńczą trójkątne szczyty (może z początku XIX wieku). Okna są prostokątne, w ozdobnych, uszatych obramieniach, zwieńczonych koszyczkami lub muszlami; te na parterze z odcinkami gzymsu nadokiennego. Na piętrze ryzalitu środkowego są trzy okna, środkowe wyższe, zamknięte półkoliście. W szczytach okienka półkoliste.
Wnętrze ma układ dwutraktowy. W części południowej pomiędzy ryzalitami biegnie korytarz, na piętrze ryzalitu środkowego znajduje się duża sala. Pomieszczenia nakryte są sufitami.
Zachowana część pierwotnego dworu (według tradycji mieściła się tu kaplica ariańska) jest parterowa, prostokątna, dwuizbowa. Większe pomieszczenie ma sklepienie klasztorne z lunetami w narożach, o wydatnych drutach, mniejsze – kolebkowe z lunetami. Elewację północną wieńczy ozdobny, manierystyczny szczyt (sprzed 1627) pokryty ornamentem okuciowym, ze spływami wolutowymi po bokach. Oparty on jest na wzorniku Jana Vredemana de Vries. Prostokątne otwory okienne są ujęte w kamienne obramienia i odcinki gzymsu nadokiennego. Dach dwuspadowy, obecnie kryty blachą.
Budynek dworski składa się dwóch prostokątnych budynków o tej samej szerokości, przylegających do siebie krótszymi elewacjami. Wschodni jest starszy, być może z końca XVII wieku, zachodni późniejszy (zapewne z 1. połowy XVIII wieku). Oba były remontowane w 1958, zatarły się wtedy zewnętrzne cechy stylowe, szczególnie w szczytach. Przywrócono je po ostatniej restauracji.
Budynek wschodni jest piętrowy, dwutraktowy, z sienią i klatką schodową na osi. Elewację frontową poprzedza murowany przedsionek (zapewne z XIX wieku) z arkadowymi otworami i balkonem na dachu. Okna są prostokątne, te na parterze z odcinkami gzymsu nadokiennego. Dach dwuspadowy, obecnie kryty dachówką, od wschodu i zachodu ujęty w szczyty z trójkątnymi przyczółkami i spływami po bokach. Pośrodku każdego jest wydłużone okno zamknięte półkoliście, w prostokątnym, ozdobnym obramieniu, po bokach nisze przesklepione muszlowo.
Dwa pomieszczenia na parterze, od zachodu mają sklepienia kolebkowe z lunetami i kolebkowo-krzyżowe. Ściany jednego z pomieszczeń od wschodu pokryte są dekoracją z kilkuset kafli holenderskich (najpewniej z 1. ćwierci XVIII wieku), kafle w sąsiednim zostały zniszczone w 1945.
Budynek zachodni jest parterowy, dwutraktowy, z sienią na osi. Ma dwuspadowy dach ze szczytem od zachodu, zbliżonym w formie do tych na budynku wschodnim, ale mniej dekoracyjnym. Sień i cztery pomieszczenia w części wschodniej nakryte są sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi. Nad prostokątnymi oknami i drzwiami odcinki gzymsu. Ściany obu budynków zwieńczone są analogicznymi, profilowanymi gzymsami z XVII/XVIII wieku.
Oficyna została wybudowana w 1852. Podczas remontu w 1959 znacznie zatarto jej cechy stylowe (odtworzone w trakcie ostatniego). Jest klasycystyczna, frontem zwrócona na południe, parterowa, prostokątna. Wewnątrz dwutraktowa, z sienią na osi i niewielkim przedsionkiem wysuniętym ryzalitowo. Elewacje rozczłonkowane są pilastrami i lizenami, pomiędzy nimi płytkie, arkadowe wnęki, w niektórych z nich znajdują się otwory okienne i wejściowe. W elewacji zachodniej arkadowy podcień. Przedsionek zwieńczony jest trójkątnym szczytem, dach dwuspadowy, obecnie kryty dachówką.
Opracowała Marta Goździk
Źródła:
Katalog zabytków sztuki w Polsce, T.VIII, z. 10 – powiat lubelski, Warszawa 1967
Dwory i pałace Lubelszczyzny w badaniach archeologicznych, red. E. Banasiewicz – Szykuła, Lublin 2011