Pałac w Maziarni Strzeleckiej
Pierwsze informacje o dobrach strzeleckich, będących własnością królewską pochodzą z 1628. W 1834 nabył je Józef Iżycki, funkcjonowała tu wówczas osada leśna pod nazwą Nowa Maziarnia. W 1875 właścicielem majątku został Józef hrabia Zamoyski, po dwóch latach został on włączony do Ordynacji Zamojskiej.
W latach 1903 – 1908 na terenie dawnej osady, na zlecenie XV Ordynata Maurycego Zamoyskiego wybudowano pałac myśliwski (w tym celu wycięto część lasu). Prace były prowadzone pod nadzorem Ignacego A. Szymańskiego, budowniczego Ordynacji (przypisuje się mu autorstwo pałacu w Zwierzyńcu). Z uwagi na to oraz na formę architektoniczną pałacu w Maziarni Strzeleckiej nie można wykluczyć, że to także jego projekt (za M. Gałecką).
Z powodu podmokłego podłoża już w 1910 obiekt wymagał remontu. Przeprowadzono go w latach 1910 – 1911 według planów warszawskiego architekta Jana Heuricha młodszego (projektanta między innymi kaplicy pałacowej w Kozłówce). Po zakończeniu I wojny światowej konieczny był kolejny remont. W 1923 pałac wydzierżawiła Zamojska Spółka Przemysłu Drzewnego. W 1936, w związku z częściową parcelacją dóbr strzeleckich (w ramach akcji oddłużeniowej Ordynacji Zamojskiej) zakupił go Skarb Państwa.
Po II wojnie światowej w pałacu mieściła się siedziba Nadleśnictwa Strzelce (obecnie w nowym budynku nieopodal) oraz Leśny Ośrodek Szkoleniowo-Wypoczynkowy. W ostatnich latach w obiekcie przeprowadzono kilka prac remontowych, między innymi wymieniono pokrycie dachu. Zespół pałacowo-parkowy został objęty ochroną konserwatorską w 1985, sam pałac oddzielną ochroną w 2013.
Pałac jest murowany i otynkowany, na rzucie zbliżonym do litery H, frontem zwrócony na wschód. Składa się z kilku członów o zróżnicowanej wysokości (częściowo dwu- a częściowo trójkondygnacyjnych), krytych odrębnymi dachami o różnych kształtach. Ich okapy, wysunięte znacznie poza lico muru wsparte są na profilowanych kroksztynach (oprócz parterowej dobudówki z końca lat 50. od południa). Od strony północno-wschodniej do naroża korpusu przylega siedmioboczna, trójkondygnacyjna wieża, nakryta spiczastym hełmem.
Na osi fasady znajduje się niewielki, trójkondygnacyjny ryzalit nakryty dwuspadowym dachem. W trójkątnym szczycie umieszczony jest herb Jelita Zamoyskich. Wejście do pałacu poprzedzają wysokie, współczesne schody. Nie zachowały się oryginalne, reprezentacyjne – kamienne, ćwierćkoliste, prowadzące z obu stron na taras założony przed wejściem na szerokość ryzalitu. Schody i taras miały tralkową, kamienną balustradę.
Detal architektoniczny elewacji jest linearny, zgeometryzowany. W szczycie biegnie opaska z motywami koła i prostokątów. Okna w większości są prostokątne, niektóre zamknięte łukiem półkolistym. Wysokie, ceglane kominy zostały zwieńczone gzymsami w formie nawiązującej do popularnego w końcu XIX wieku budownictwa z nieotynkowanej cegły.
Częściowo przekształcone wnętrze składa się z dużego hallu wspartego na dwóch filarach, obszernego salonu na parterze (otoczonego pokojami) oraz sali głównej (balowej) o wysokości dwóch kondygnacji. Część północno-wschodnia budynku pierwotnie stanowiła apartamenty ordynata. W klatce schodowej w trakcie głównym (frontowym) znajdują się dwubiegowe, dębowe schody. W części zachodniej budynku, gdzie znajdowała się między innymi kuchnia, są dostosowane do funkcji gospodarczych schody żeliwne.
Aranżacja wnętrz pałacu jest zróżnicowana stylistycznie. Sala główna nakryta jest drewnianym, kasetonowym sufitem. Od północy jej wnętrze doświetlają okna w obu kondygnacjach, o wielokwaterowych skrzydłach od wewnątrz (skrzydła zewnętrzne mają podziały analogiczne do pozostałych okien w pałacu). W poszczególnych pionach okna dolnej i górnej kondygnacji osadzone są we wspólnych, głębokich glifach, ale dzielą je płaszczyzny ścian osłoniętych drewnianymi płycinami. Po przeciwnej stronie, w wysokiej wnęce zwieńczonej ażurową kratą znajduje się kominek z 1906, zaprojektowany przez Jana Heuricha młodszego. Po obu stronach wnęki są dwuskrzydłowe drzwi o drobnych podziałach na kwatery, takich samych jak w oknach. Ponad drzwiami znajdują się analogiczne okna, umożliwiające wgląd do wnętrza sali z holu. Drzwi i okna ujęte są wspólnymi, profilowanymi ramami, a płaszczyzny ścian pomiędzy nimi wypełniają drewniane płyciny. W podobny sposób rozwiązano główne wejście do sali, prowadzące od strony wschodniej z tym, że drzwi i okno są czteroskrzydłowe. Na piętrze wydzielona jest galeria z osobnym wejściem.
Do 1936 ściany sali pokryte były dębową boazerią. Zarówno ona, jak i klamki z herbami zostały zdjęte przez Zamoyskich, zgodnie z warunkami umowy sprzedaży pałacu. Miejsca po zdjętej okładzinie otynkowano a klamki wymieniono (oryginalne, owalne uchwyty zachowały się w części stolarki okiennej).
Boazerię pozostawiono natomiast na filarach w holu, na parterze i piętrze. Do pozostałych elementów zabytkowego wyposażenia i wystroju należą między innymi drewniane, płycinowe drzwi zewnętrzne i wewnętrzne; taflowe parkiety na podeście drewnianej klatki schodowej, na galerii sali głównej i w pokoju na piętrze obok wieży; drewniana balustrada schodów i galerii; terakota w zachodnim skrzydle; fasety oraz neorokokowe rozety w holu i pokoju na piętrze w części pałacu z wieżą.
Park wokół pałacu ma powierzchnię 10 ha. Rośnie tu około 160 drzew z 19 gatunków. Częściowo zachowała się aleja dojazdowa, od frontu biegną dwie aleje lipowe. Zachował się również szpaler dębowy. Przed pałacem jest okrągły klomb. Od zachodu z terenem parku graniczy dębowy las. Przez środek parku przebiega ścieżka dydaktyczna „Lasy Strzeleckie”.
Opracowała Marta Goździk
Źródła:
M. Gałecka, Pałac myśliwski Zamoyskich w Maziarni Strzeleckiej… [w:] „Wiadomości Konserwatorskie Województwa Lubelskiego”, T. 17 (2015)
S. Korpysz, Z. Lubaszewski, Obiekty zabytkowe Chełma i powiatu chełmskiego. Zabytki architektury i budownictwa, Chełm 2009